Сопылық немесе суфизм мәселесі – қазіргі кездегі қоғамда қызу талқыға салынып, нақты бір шешімге келмеген мәселелердің бірі. Бірі сопылық жол ешбір кемшіліксіз ақиқат жолы, оны әрбір адам ұстану қажет десе, енді бір топтар сопыларды көрсе, діндегі адасқан ағымды көргендей тітіркене қарайды, тағы бір топ сопылықты Құран, сүннетке сәйкес адасқан сопылық ретінде қарастырады….
Сопылық исламдағы үш негіздің (ислам, иман, ихсан) бірі – ихсанның амалға асуын реттейтін жүйе. Фиқһ шариғат ілімін қамтыса, ақида иман негіздерін жүйеге келтіреді, сопылық болса иманның ихсан дәрежесіне жетелейтін тәрбие мектебі. Оның негізгі қағидасы:
أَنْ تَعْبُدَ اللَّهَ كَأَنَّكَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ
Алла тағалаға Ол көріп тұрғандай құлшылық жасау, сен Оны көрмесең де Ол сені көруде[1]. Қарапайым құлдың Алла тағаланы тануы үшін оның разылығына бөленуге апаратын хидаят жолы. Тасаууф[2] ілімін басқаша тазару ілімі, мінез-құлық ілімі деп те атайды.
Сопылық немесе тасаууфты тілдік жағынан талдайтын болсақ, ғалымдар арасында көптеген пікірлер, ұстанымдар бар, олардың ең көп тарағаны:
– Cуфа «الصُّوفة» өздерін құлшылыққа арнаған адамдар[3] кейбір деректерде қағба жанында қажыларға қызмет көрсететін адамдарға айтылған.
– Cифа «الصِّفَة» яғни тасаууф дегеніміз көркем мінез-құлықтармен сипатталу, жаман мінез атаулыдан қашық болу.
– Суффа «الصُّفَّة» Бұл атау пайғамбарымыздың (с.а.у) дәуіріндегі пайғамбар мешітін мекендеген үй-күйі жоқ пақыр кедейлерге қатысты айтылады. Олар пайғамбарымыз (с.а.у) бөлген садақамен өмір сүрген мұсылмандар.
– Саф «الصَّف» Олар өздерін әр кез барлық жақсы амалдарда алғашқылардан, яғни бірінші саптан болуға шақырады.
– Суф «الصُّوف» яғни жүн деген мағынаны білдіреді.
– Сафаа «الصَّفَاءُ», яғни тазалық, пәктік деген мағыналарды білдіреді.
Бұл сөздердің ішінде тілдік құрылымға сәйкес ең жақын варианты «суф», «الصُّوف» сөзі, өйткені ежелгі уақытта жүннен тоқылған киімдер тақуалықтың, қарапайымдылықтың белгісі ретінде саналып келген. Кей деректерде алғашқы сопылардың киімі жүннен тоқылғаны келтіріледі.
Шариғаттағы мағынасында бірнеше анықтамаларға тоқталғанды жөн көрдік.
Зәкәрия әл-Әнсари: Тасаууф – ол мәңгілік бақытқа жету үшін мінез-құлық пен нәпсіні тазартатын, адамды іштей сырттай өсіретін ілімге қатысты айтылады.[4]
Шейх Ахмад Заруқ: Жүректерді тек Аллаға ғана бағындыратын ілімді мақсат етеміз.[5]
Доктор Мухаммад Жамил Ғази: Тасаууф сөзінің ескі грек тіліндегі «сафия» сөзінен енген деген пікірді ұстанды. Сафия хикмет деген мағынаны білдіреді.[6]
Жүнейд: Тасаууф дегеніміз – бүкіл жақсы мінез атаулыны іске қосып, жаман мінездерді тастау.[7]
Әбу әл-Хасан әш-Шәзили: Тасаууф нәпсіні құлшылыққа тәрбиелеу, Алланың үкімдерін іске асыру.[8]
Ибн Ажиба: Тасаууф – Алла алдындағы есеп үшін жасалатын амалдарға тәрбиелейді және ішкі дүниені барлық жаман мінездерден тазартып, орнына жақсы мінездерді толықтырады. Бұған жету жолы: бірінші – ілім, екінші –амал, үшінші – дарын.[9]
Сопылық жол ислам әлемінде алғашқы ғасырлардан бастап, жеке адамдардың Аллаға құлшылық әрекеттерінен басталды. Уақыт өте бұл бір жүйеге келіп, үлкен сопылық жолдарға айналды, соның нәтижесінде сопылық мектептер пайда болды.
Осы жолды ұстанған исламның атақты ғалымдарын мысалға келтірсек: алғашқылары атақты табиғин Хасан әл-Басри, Шамсу әт-Табризи, Жәләлуддин әр-Руми, Имам Науауи, әл-Ғазали, т.б сондай-ақ әскер басшылардың ішінде Салахуддин әл-Аюби, Мухаммад әл-Фатих, Омар әл-Мухтар, Иззуддин әл-Қассам осы жолды ұстанған.
Тасаууфтың негізі:
Тасаууфтың негізі адамның құлшылық ғибадат арқылы барлық күнә әрекеттерден алыстау, өзінің нәпсісін тәрбиелеу арқылы рухани тұрғыда көтерілуді айтады. Бұл Пайғамбарымыздың (с.а.у) және сахабалардың дәуіріне қайтады. Кейбір зерттеушілер тасаууфтың негізі буддизм, христиан дінінен бастау алады деген пікірді ұстанады. Дегенмен мұсылман сопылары исламдағы сопылықтың басқа дінмен ешқандай байланысы жоқ екеніне бірауыздан келіскен.[10]
Сопылық сөзінің пайда болуы
Әл-Қушайридің айтуы бойынша мұсылмандар пайғамбарымыздың (с.а.у) уақытында өзара атақ- абыройда бөлінбей тек пайғамбардың (с.а.у) сахабалары деген ұлы атауға ие болған. Одан кейінгі табиғин[11] және атбағут[12] табиғиндердің дәуірінде адамдарды «зуһад» яғни тақуалар «ъуббад» (көп құлшылық жасаушылар) деп атаған.[13]
Мухаммад Садиқ әл-Ғамаари сопылардың алғашқылары Мысырдағы Александрия қаласында өздерін сопылар деп атаған топтардан бастау алғанын айтады. Басқа бір деректе Масғуди «Mируаж әз-заһаб» кітабында келген риуаят бойынша Аббасситтердің атақты халифаларының бірі Мамунның кезінде қарауылы Әли ибн Салих әл-Хаджиб оның құзіретіне кіріп: «Ей мұсылмандардың әміршісі есік сыртында аппақ киімді бір адам тұр, сізге кіруді қалайды, (Халифа бұл сөзінен оның сопы екенін байқады)[14] делінген.
Сопылықтың ғылым ретінде пайда болуы
Сахабалар, табиғиндердің дәуірінен кейін ислам дініне көптеген ұлттардың кіруінің нәтижесінде жаңа ғылым түрлері оған дейін белгілі болмаған ілімдер фиқһ, таухид, хадис, тафсир, мантық, мирас, пайда болып, бұл ілімдерге ерекше көңіл бөлінді. Адамдар құлшылықтан, тақуалықтан ауытқи бастады. Адамдарды рухани тұрғыда тәрбиелейтін бір жүйе, тәртіп қажет болды. Сол себепті оған дейінгі тасаууф ілім ретінде жазылып, тасаууф мектептерінің пайда болуына апарды.[15]
Алғашқы тасаууф ғылымында жазылған кітаптар:
- Әл-Харис әл-Мухасибидің (243 жылы һижра бойынша қайтыс болған) «Буд у мән әнәәбә илә Алла», «Әдәәбу ән-нуфус», «Рисәләту әт-тауаһһум» кітабтары.
- Әбу Сағид әл-Харраздың (277 жылы һижра бойынша қайтыс болған) «Aт-тариқ иләә Алла» кітабы.
- Әбу Абдурахман әс-Салмидің (325 жылы һижра бойынша қайтыс болған) «Әдәәбу ас-Суфия» кітабы.
- Әбу Насыр Абдулла ибн Әли әс-Сирадж әт-Тусидің (378 жылы һижра бойынша қайтыс болған) «Әл-лимағ фи әт-тасаууф» кітабы.
- Әбу Бакір әл-Килаабазидің (380 жылы һижра бойынша қайтыс болған) «Әт-тағарруф әләә мазһаби әһлу әт-тасаууф» кітабы.
- Әбу Талиб әл-Мәккидің (386 жылы һижра бойынша қайтыс болған) «Қуту әл-қулуб фи муғамалати әл-әлмахбуб» кітабы.
- Әбу Қасым әл-Қушайрдің (465 жылы һижра бойынша қайтыс болған) «Әр-Рисалату әл-Қушайрия» кітібы.[16]
- Әбу Хамид әл-Ғазалидің «(505 жылы һижра бойынша қайтыс болған) «Ихия улуму әд-дин», «әл-Арбағина фи усул әд-дин», т.б.
Бұл ғалымдардың еңбектері сопылық жолға ауқымды деңгейде өз үлесін қосып, сілкініс бергенімен, жаңа сатыға Имам Ғазали және оның кітабы «Ихия улуму әд-дин» көтерді. Бұл кітаптың ерекшелігі иман, ислам шарттарының астарлы тұстарын ашып, құлдың құлшылыққа деген ықыласын арттырды.
Сол секілді фиқһ ғалымдарының ішінде Абдул Қадир әл-Жайлани және оның шәкірттері сопылықты діни тәрбие мектебі ретінде қалыптастырған. Осы орайда мектеп негізі Құран аяттарынан, хадистерге сүйеніп, шариғат шеңберінен ауытқымады. Бұған сол кездегі сопылыққа қарсы әрекет жасаған қазіргі уаһабизм ағымының ғалымдарының бірі – Ибн Таймия сопылықтың бұл түрін қолдағаны жайында әсіресе, олардың ғалымдары әл-Жайлани, Ахмад әр-Рафаағиді мұсылмандардың діни тәрбиешісі ретінде бағалағаны жөнінде дерек бар.[17]
Сопылық жолдар және олардың таралған жерлері
| Жолдың атауы | Шейхі | Қайтыс болған жылдары (Һижра бойынша) | Таралған жерлері |
| Қадырия жолы | Шейх Абдул Қадир әл-Жайлани | 561 ж | Сирия, Ирак, Шығыс Африка, Индия, Пәкістан, Мағриб араб мемлекеттері |
| Сағдия жолы | Шейх Сағду әд-Дин әл-Жабауи | 575ж | Шам елдері |
| Рафағия жолы | Шейх Ахмад ибн Әли ар-Рафағи | 578 ж | Сирия, Ирак, Батыс Азия, Индия, Пәкістан |
| Ахмадия немесе Бадауия жолы | Шейх Ахмад әл Бадауи | 627ж | Мысыр, Сирия, Ирак, Мағриб Араб мемлекеттері, Пәкістан, Индия |
| Акбария жолы | Шейх Мухи әд-Дин Араби | 638 ж | Мысыр, Сирия, Мағриб арабы |
| Әәлу Бағулия Жолы | Шейх Мухаммад ибн Әли Бағули | 653 ж | Иемен, Индонезия, Шығыс Азия, Хижаз аймағы |
| Шәзилия жолы | Шейх Әби әл-Хасан Әш-Шазили | 656 ж | Мысыр, Судан, Мағриб араб мемлекеттері, Иемен, Иордания, Индия, Пәкістан |
| Дәсуқия жолы | Шейх Ибраһим әд-Дәсуқи | 676 ж | Мағриб араб мемлекеттері, Еуропаның біршама мемлекеттері |
| Қызылбастар жолы | Шейх Сафиюддин Исхақ әл-Ардбили | 730 ж | Ирак, Ауғанстан, Иран, Түркия |
| Бакташия жолы | Шейх Мухаммад ибн Ибраһим Бакташ | 738 ж | Ирак, Мысыр, Сирия, Түркия, Албания |
| Нақышпандия жолы | Мухаммад Биһауддин Шах Нақшпанд | 791 ж | Орталық Азия, Сирия |
Сопылар дінді шариғат, тариқат, ақиқат деп үш негізге бөледі. Уахабшылар бұл бөлуді діндегі адасқан бидғат деп санайды. Оған Исламда ешқандай дәлел-дәйектің жоқ екенін алға тартады. Сопылар дәлел ретінде «хадис Жәбрейлді» негізге алады. Бұл хадис атақты сахаба Омар ибн әл-Хаттабтан риуаят етіледі: “Бір күні біз Алла елшісінің (с.а.у) қасында отырғанымызда аппақ киімді, қою қара шашты, бойында сапар ізі көрінбейтін және арамыздан оны ешқайсымыз танымайтын бір адам келді. Ол пайғамбарымыздың (с.а.у) тізелеріне тізелерін тиістіріп (қарсы) отырды да, екі қолын сандарына қойып: “Әй, Мұхаммед! Маған Ислам туралы хабар берші”,-деді. Алла елшісі (с.а.у): “Ислам дегеніміз-Алладан өзге құлшылыққа лайық тәңір жоқ екеніне әрі Мұхаммед Оның елшісі екеніне куәлік етуің, намазды толық орындауың, зекет беруің, Рамазанда ораза ұстауың және жолына шамаң келсе үйге (Қағбаға) қажылық жасауың”,-деп жауап қайтарды. (Әлгі адам): “Сен рас айттың”,-деді. Ал біз оның сұрақ қойып, кейін растағанына таңқалыстық. Сонан соң ол: “Енді маған иман жайынан хабар берші”,-деді. Алла елшісі (с.а.с): “Иман дегеніміз-Аллаға, Оның періштелеріне, Оның кітаптарына, Оның елшілеріне, ақырет күніне иман келтіруің және тағдырдың жақсылығы мен жамандығына иман келтіруің”,-деді. Ол тағы да: “Сен рас айттың”-деді. Сонан соң: “Енді ихсан жайында хабар берші”,-деді. Ол кісі (с.а.с): “Алланы көріп тұрғаныңдай құлшылық жасауың. Егер сен оны көріп тұрмасаң да ол сені көріп тұр”,-деді. Әлгі адам: “Енді маған (Қиямет) сағаты жайында хабар берші”,-деді. Сонда (пайғамбар с.а.с): “Сұралушы сұраушыдан артық білмейді ол жайын”,-деді. Әлгі адам: “Онда маған оның белгілерінен хабар берші”,-деп еді, ол кісі: “Күң өзінің ханшайымын туады және жалаңаяқ-жалаңбас қой соңындағы кедейлер биік үйлер салуда жарысатынын көресің”,-деді. Содан соң әлгі адам кетіп қалды. Мен біраз уақыт өткіздім. Сосын ол кісі маған: “Әй, Омар, сұраушының кім екенін білемісің”?-деді. Мен: “Алла мен Оның елшісі жақсырақ біледі”,-деп едім, ол кісі: “Ақиқатында, бұл-Жәбірейіл. Ол сендерге діндеріңді үйрету үшін келді”,-деді.[18]
Олардың ойынша жоғарыдағы хадисте дін тармақтары жайында баяндалған:
- Ислам – ол амал арқылы жүзеге асатын құлшылықтың түрі. Ғұламалар арасында оны шариғат деп атайды. Мұны зерттеу ісімен фиқһ ғалымдары айналысады.
- Иман – ол жүрекпен сенім арқылы Аллаға, Оның періштелеріне, кітаптарына, пайғамбарларына, ақырет күніне, тағдырға иман келтіру. Бұл саламен ақида ғалымдары айналысады.
- Ихсан – ол руханият тарапы. Бұл: Алла тағаланы көріп тұрғандай құлшылық ету, тіпті сен Оны көре алмасаң да Ол сені әрдайым көріп тұрады. Бұл саланы сопылар ақиқат деп атайды. Өйткені олардың негізгі зерттеу саласы да осы.
Сопылықтың бұл деңгейіне жету үшін (шариғаттан ақиқатқа) олардың айтуынша тариқат қажет яғни сол деңгейге апаратын жол. Ол дегеніміз нәпсімен күресу, іштегі кемшіліктерден ада болып, жоғарғы мақамдарға жету үшін ізгі адамдармен сұхбаттас болу. Тариқат шариғаттан ақиқатқа жету үшін салынған көпір іспеттес. Бұл мәселе түсінікті болу үшін намазды мысалға келтіріп көрейік. Намаздың әрекеттерін үйреніп, сыртқы-ішкі парыздарының дұрыс болу шарттарына мән беру, фиқһ ғалымдарының бекіткен ережелерімен амал жасау шариғат тарапын қамтиды, ол намаздың сыртқы құрылысы, денесі. Дене рухқа мұқтаж болған секілді намаз да ізгілікті, қорқынышты қажет етеді. Рухсыз дене болмайтындай, қорқынышсыз, тақуалықсыз намаздың маңыздылығы аз. Шариғат олардың пайымынша негіз, тариқат тәсіл, ақиқат ол – жеміс. Бұл үш нәрсе бір-бірін толықтырушы, тығыз байланысқан негіздер. Сопылардың атақты қағидасына сәйкес: «Ақиқат (сопылардың түсінігіндегі) шариғатқа қарама-қайшы келсе, ол зындық[19] жолда болғаны.
Шейх Ахмад Заруқ: «Сопылық фиқсыз болмайды, өйткені Алланың үкімдері тек фиқһ арқылы ғана білінеді. Сол сияқты фиқһ сопылықсыз болмайды, өйткені Аллаға деген шынайы бетбұрыс болмайды және бұл екеуі имансыз жүзеге аспайды. Сол себепті үш негіз қосылған кезде ғана дұрыс болады. Рухсыз дене жоқ секілді денесіз рух та жоқ.[20]
Имам Мәлик ибн Анас: «Кімде-кім сопылық жолды ұстанып, фиқһ ілімін игермесе, зындық[21] болады, кімде-кім фиқһ ілімі жолына түсіп, сопылық жолын ұстанбаса пасық болғаны. Кімде-кім екеуін жинаса ғана мақсатына жетеді», деген.
Имам Ғазали: «Сопылық жолдың Алла разылығына бөленуде ең негізгі жол екеніне анық көз жеткіздім. Олардың өмір жолдары, мінездері ең таңдаулы әрі өнегелі. Шариғат сырларына қанық ислами мінез-құлықты таныған адамдар олардың бойларынан мін табуы қиын. Ішкі сыртқы көріністері пайғамбарымыздың (с.а.у) нұрынан нәр алғандай», деген.[22]
Имам ән-Науауи: «Рисалату әл-Мақасид» кітабында: Тасаууф жолының негізі бесеу: Алладан құпия, жасырын күйде қорқу, әрекетте, сөзде пайғамбарымыздың (с.а.у) сүннетімен жүру, салихалы мінезге ие болу, азға, көпке Аллаға қанағат қылу, қиыншылықта, молшылықта Аллаға шүкіршілік айту».[23]
Ибн Таймия: «Шын мәнінде сопылық ол сыншылдардың сипаттарынан. Ол тақуалықпен, Аллаға құлшылықпен ерекшеленген жандардан» деген, кітаптың басқа бір жерінде «Құран мен хадисті ұстанғандар» деп сипаттаған[24].
Жәләлуддин әс-Суютый: Шын мәнінде тасаууф ілімі – шарапатты ілімдерден. Оның шеңбері сүннетпен жүру, бидғатты тастау. Соңғы уақытта кейбір топтар өздерін сопылар деп атағанмен, шын мәнінде олардан емес.[25]
Қазіргі кезде қоғамымызда өздерін сопы санаған кейбір топтар пайда болуда, олардың негізгі көтерген мәселелері: «кім тариқатқа қосылмаса адасады, шайтанның жолына түседі, діннен шығады, пірге қол бермесе болмайды, пірсіздің пірі – шайтан, пәленше пірге қол беріп мурид болыпты, пірге қол беріп, тариқатқа кірген адам зікір салса болғаны, қаза намаздарын, тіпті парыз намаздарын да оқымай-ақ жәннатқа бара береді, ілім үйрену харам, өйткені ілімді адам тәкәппарланып кетеді, пірдің айтқаны шариғат» деген әңгімелерді жиі айтады. Осындай топтардың аузынан жиі естілетін сөз, қазақтың ақын, би шешендері, соның ішінде Абай, Шәкәрім, Бұхар жырау – түгелі сопылар болған. Қазіргі көп сопылардың халi осындай! Алайда, шынайы сопының бойында екі негіз болуы тиіс:
Бірінші: Мінез-құлық. Шынайы сопының бойында исламда мадақталған барлық жақсы сипаттар болуы қажет. Бұл құлдың Раббысына, қоғамға, өзіне деген құрметі.
Екінші: Амал. Амал тұрғысында Құран мен сүннетке жүгінеді, егер қайшы әрекет жасалса, шынайы сопылық шеңберіне кірмейді. Осы тұрғыда Имам әл-Жунайд: Егер кім Құранға, хадиске, фиқһ іліміне жүгінбесе оған ермеңдер» деген.
Қорыта келе, сопылық адамды рухани тұрғыда өрлеуге апаратын тәрбие мектебі. Атақты табиғин Хасан Басридің дәуірінде пайда болған бұл жол ислам ілімінде көптеген ғалымдарды дүниеге әкелді. Исламның Орта Азияда, Индия, әсіресе Африка құрлығына таралуына үлкен үлесін қосты. Әрине, бұл қазіргі кездегі неше алуан сопылық жолдардан алыс, өйткені шынайы сопылық ілімге сүйенеді. Әубәкір Кердері атамыз бұл турасында:
Сопылық жолы ауыр жол,
Ұстап көрсең тәуір жол,
Сопылықты ұстансаң,
Оқыған көп ғалым бол, – деп, сопылықтың ілімсіз болмайтынын шегелеп айтып кеткен.
Алла, елімізді ілімсіз дін жаюшы сопылардың бүлігінен сақта!
[1] Бұхари хадистер жинағы, №49
[2] Сопылық жолының басқаша атауы
[3] Муғжам әл-уасит
[4] «Рисаләт әл-Қушайрия, 7-бет
[5] Ахмад Заруқтың «Қауағид әт-тасаууф» кітабының 2-беті.
[6] Доктор Мухаммад Жамил Ғазидің «әс-Суфия әл-уаджһу әл-Ахар» кітабының 47-беті
[7] Мустафа әл-Маданидің «ән-Нусра ән-Набауия» кітабының 22- беті.
[8] Хадид Сақардың «Нуру әт-Тахқиқ» кітабының 93-беті.
[9] Ахмад ибн Ажиба әл-Хуснидің «Миғраж әт-ташаууф илә хақааиқи ат-тассауф» 4-бет.
[10] Абдул Қадыр Исаның «Хақаиқ ан Тасаууф» кітабының 30-беті
[11] Пайғамбарымыздың (с.а.у) сахабаларын көргендер және оларға ергендер.
[12] Табиғиндердің дәуірінен кейінгі келетін дәуір ғалымдары
[13] Хажи Халифаның «Кашфу аззунун ан Асмаа әл-кутуб уа әл-фунун» кітабының 1-томы, 414 -бет
[14] Мухаммад Садиқ әл-Ғаммаридің «Әл-интисар литариқ әс-суфия» кітабының 17-18 беттер.
[15] Доктор Ахмад Алуштың «тасаууф мин әл-уажһати әт-тарихия» кітабшасынан
[16] Тасаууф ғылымындағы атақты кітаптар
[17] Ибн Таймияның «Фатауа кубра» кітабының 10-томы, 516-517 беттер.
[18] Муслим, 8; Әбу Дәуд, 4695; Тирмизи, 2610; Насаи, 4990; Ибн Мәжәһ, 63
[19] Діндегі екіжүзділік, мұсылман болып көрініп, күпірлікті жасыру
[20] Ахмад Заруқтың «Қауағид тасаууф» кітабының үшінші қағидасы, 3-бет
[21] Өзін мұсылман ретінде көрсетіп, күпірлігін іштей жасыратын адам
[22] Имам Ғазалидің «әл-Мунқиз мин ад-далал» кітабының 131-бет.
[23] Мақасид әл-Имам ән-Науауи фи әт-Таухид уә әл-ғибада уә усулу әт-тасаууф 20-бет
[24] Ибн Таймияның «Фатауа кубра» кітабының 12-том, 36-бет.
[25] Жәләлуддин Суютыйдың «Таиид хақиқату әл-Улия» 57-бет
