Білімсіз пәтуа беру адамды дүниеде де ақыретте де қор қылатын амал. Дана халқымыз «Торғай сойса да қасапшы сойсын» деп бекер айтпаған. Әсіресе қазіргі заманда көпшілік адамдардың назарының ортасында болғысы келеді, өзін білімді көрсеткісі келеді, бір сұраққа дереу жауап бермесем мені білімсіз деп ойлап қалады деген оймен оңды-солды пәтуә бергіш болып келеді.

Ал сахабалар секілді, ғалымдар секілді пәтуә берудің қаншамам ауыр іс екендігін, нендей жауапкершілік екенін түсінгенде бәлкім ауыздарын ашпай, «Білмеймін» деп қысқа жауап қайтарар ма еді!? Ал білімсіз пәтуә берудің жауапкершілігі мен ауыртпалығын түсіну үшін төмендегі хадистер мен ғалымдар сөзін білген жөн:

• Абдулла ибн Омар (Алла оған разы болсын) мынадай хадис жеткізген: «Пайғамбарымыз:(Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын)  «Расында, Алла Тағала адамдардан ілімді лезде жоқ етпейді. Бәлкім, ғалымдардың жанын алумен жоғалады. Бірде-бір ғалым қалмаған кезде, адамдар сауатсыз басшылардың етегінен ұстайды. Сұрақтарын солардан сұрайды. Ал олар ілімсіз түрде пәтуә айтады. Нәтижесінде, олардың өздері де адасып, басқаларды да адастырады.
• Әбу Һурайра (Алла оған разы болсын)жеткізген хадисте «Пайғамбарымыз :(Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) «Кімде-кім ілімсіз бола тұрып біреуге пәтуә айтса, оның күнәсін көтереді. Ал, кімде-кім өзінің бауырына, тура жол басқа жақта екенін біле тұра, мүлдем басқа бір жолға нұсқаса,шынында, оған қиянат етіпті» – депті.
• Жәбир (Алла оған разы болсын) : «Бір күні сапарға шығып едік. Арамыздан біріміздің басына тас тиіп басы жарылды. Жарақат алған кісі жүніп болды.(оған ғұсыл құйынуы уәжіп болды). Сонда ол серіктерінен: «Маған таяммум алуға бола ма?» деп сұрады. Олар: «Жанымызда шомылуға су бола тұрып, біз саған таяммум алуға рұқсат ете алмаймыз» – деді. Ол ғұсыл құйынды, сонан соң дүниеден озды. Пайғамбарымыздың (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) алдына келгенімізде бұл оқиға туралы оған хабар берілді. Сол кезде Пайғамбарымыз (Оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) : «Оны өлтіріпті. Алла оларды өлтірсін! Егер білмесе, сұрамайды ма? Шынында, білімсіздіктің дерті сұрау» – деді. Оның таяммум алуы, жарасына шүберек байлап, үстінен сипап қоя салуы, сонан соң денесінің басқа жерін жууы жеткілікті еді» – деді.
• Аман Мұхамеджан, облыстық «Қызылжар» орталық мешітінің наиб имамы

АТАУЫ
Фатиха сөзінің мағынасы «ашушы» дегенді білдіреді, өйткені осы сүремен Құран кітабы басталады. Тәпсір ғалымдары бірнеше атауларын келтірген соларды негізгілеріне тоқталатын болсақ; Сурат Хамд (мадақ сүресі), Фатихат Китаб (Құранның беташары), Үмму Китаб (Кітаптың анасы), Үмму Құран (Құранның анасы), әл-Масани (қайталанушы), әш-Шифа (шипа), әр-Рұқия (ем, дем), әл-Асас (негіз), әл-Уафия (толық қамтушы), әл-Кафия (жеткілікті).
РЕТТІЛІГІ, АЯТ САНЫ
Құранғы реттілігі жағынан ең алғашқы сүре, аят саны – 7, Мекке қаласында Ғалақ, Муддәссир, Муззәммил, Нун сүрелерінен кейін түскен. Кейбір ғалымдар басқа сүрелер бөлек-бөлек түссе, толық түскен ең алғашқы сүре деген пікір бар.
ҚЫСҚАША МАЗМҰНЫ
Сүреде сенім негіздері, Алланың көркем есімдері, қияметтегі ұлы соттың иесі тек Алла екендігі жайында хабар етеді. Құлшылық тек Аллаға арналатындығы, пайғамбарларға, ізгілерге еру қажеттілігі және Алланың ашуына ұшыраған қауымдардан аулақ болу керектігі баян етіледі.
АРТЫҚШЫЛЫҒЫ
Ол намаздың әрбір рәкағатында оқылады. Сондықтан бұл сүрені «Жеті қайталанушы аят» (әс-Сабъул мәсәни) деп те атайды. Фатихасыз намаз толық болмайды. Алла елшісі (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын): «Кітаптың Фатихасын оқымаған адамның намазы (толық) емес», тағы бір риуаятта: «намазы намаз емес» , — деген.
Фатиха сүресін оқу арқылы адам дұға жасағандай амал жасайды.
ІНЖУЛЕРІ
Рахман әрі аса Рақымды Алланың атымен (бастаймын).
(Фатиха сүресі 1-аят)

Бар мадақ, шүкіршілік атаулы күллі әлемнің Раббысы – бір Аллаға арналады.
(Фатиха сүресі 2-аят)

Дін (жауапқа тарту, үкім шығару һәм қарымта) күнінің иесі.
(Фатиха сүресі 4-аят)

(Уа, Жаратқан!) Бір Өзіңе ғана құлшылық етіп, бір Өзіңнен ғана медет тілейміз.
(Фатиха сүресі 5-аят)

Жаратқан Алла Тағалаға сансыз мадақ, ардақты Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафаға салауаттар мен сәлемдер болсын!  

Ислам діні – ұлтымыздың басты рухани негізі, ата-бабаларымыздың ұстанған, қастер тұтқан жолы. «Аллаңа жағам десең, азанды бол, ағайынға жағам десең, қазанды бол» деген халқымыз ғасырлар бойы мұсылмандықты ұстанып, дін үкімдерін орындап келеді.

Мұсылман сөзі Алла Тағаладан басқа тәңір жоқ және Мұхаммед пайғамбар (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) Оның құлы әрі Елшісі екендігіне куәлік беру және оған шын жүрегімен сену деген сөз. Яғни мұсылман – Ислам дінін ұстанушы адам деген сөз. Алла Тағала қасиетті Құранда:

هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِن قَبْلُ وَفِي هَٰذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ ۚ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ ۖ فَنِعْمَ الْمَوْلَىٰ وَنِعْمَ النَّصِيرُ

«Алла бұрын да, осы Құранда да пайғамбардың сендерге куә болуы, сендердің де адамдарға куә болуларың үшін «Мұсылман» деп атады. Енді намазды толық орындаңдар, зекет беріңдер де Аллаға берік байланыңдар, Ол сендердің Иелерің! Ол нендей жақсы ие, нендей жақсы жәрдемші!» – деп айтқан («Хаж» сүресі, 78-аят).

Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) сахабаларына мұсылмандықты үйретумен қатар, оның рухани тәлімдерін өзгелерге жеткізуді, олардың да мұсылмандықты қабылдауына себепші болуды үндеген. Хадисте:

فَوَاللَّهِ لَأَنْ يَهْدِيَ اللَّهُ بِكَ رَجُلًا وَاحِدًا، خَيْرٌ لَكَ مِنْ أَنْ يَكُونَ لَكَ حُمْرُ النَّعَمِ

«Аллаға ант етемін, егер Жаратушы сенің себебіңнен бір адамды тура жолға салса, сен үшін бұл қызыл түйеден де артық», – деген (имам Бұхари, Мүслим).

Мұндай мағынадағы хадистер өте көп жеткен. Осындай мақсатты Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) өз заманында өзге елді-мекендерге арнайы сахабаларын жіберіп отырған. Мысалы, Муазды (Алла оған разы болсын) Йеменге жіберген кезде былай деді: «Сен Кітап иелеріне бара жатырсың және оларды ең бірінші кезекте шақыратын нәрсең  «Алладан басқа құдай жоқ» деген сөз болсын. Егер олар саған бағынса, онда Алла күніне бес уақыт намаз орындауды міндеттегенін білдір. Егер олар саған бағынса, Алла байларға кедейлерге зекет беруді міндеттегенін айт», – деп Исламға қалай шақыру керектігін үйреткен.

Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) дүние салғаннан кейін де Хақ дінді тарату мақсатындағы сапарлар тоқтаған жоқ. Осылайша Ислам түркі даласына да келіп жетті. Соның ішінде қазақ даласына да 751 жылдан кейін ислам қанат жая бастады.

Ұлы даланы мекен еткен бабаларымыз Ислам дінін қабылдап, мешіт медресе салып, Алланың хақ жолымен жүріп, діні мен дәстүрін сабақтастыра білді. Қазақ даласында мұсылмандық мектептің қалыптасуын мынадай бірнеше кезеңге бөліп қарастыруға болады:  

Бірінші, VІІІ ғасырдан Х ғасырдың бірінші жартысына дейінгі кезең

Мұсылмандар VII ғасырдың екінші жартысында Хорасан мен Мәурәннәһірге келіп, Ислам дінін насихаттаған. Десек те, кейбір тарихшылар түркілердің алды пайғамбар заманында-ақ Исламды қабылдағанын, тіпті, Таяу Шығысқа қоныс аударған түркілердің Мұхаммед пайғамбардың қасынан табылып, жарандарының (сахабасы) бірі болғанын алға тартуда. Сол секілді  Зәки Уәлиди Тоған, Мұхаммед Хамидулла, Абдулқадыр Қарахан сынды ислам тарихшылары Қутайба ибн Муслимнің әскерінің қатарында түркілердің де болғанын деректермен келтіруде.

Кейбір деректерде үшінші халифа хазіреті Осман ибн Аффаның (р.а.) заманында Хорасан мен Мәурәннәһірге (Сырдария мен Амударияның арасы) қарай жорықтардың басталғаны, мәурәннәһірліктермен алғашқы келісімнің осы тұста жасалғаны айтылады.

Бұл өлкелерге алғаш болып халифа Муғауияның дәуірінде, яғни 674 жылы Самарқант пен Бұхараға жорық жасалып, аталмыш қалалар мұсылман билігіне өтеді. Әрине мұндай кезде дін тарату үшін ғалымдар мен өмірін Алла жолына арнаған ерендер келері ақиқат солардың қатарында Пайғамбардың немере інісі Құсам ибн Аббас (Алла оған разы болсын) пен хазірет Османның ұлы Сағид та болған.

Әмәуи халифатының билігіне Әбдімәлік ибн Маруанның (685-705 жж.) таққа отыруымен Орталық Азияға дін тарату мақсатындағы жорықтар күшейді. Ол Құтайба ибн Муслим Әл-Бахилиді әскербасы етіп, Түркістан өлкесіне жібереді. Нәтижесінде Құтайба ибн Муслим 705 жылы Бұхараның, 706-707 жылдары Терміз бен Марының, 710-712 жылдары Самарқант пен Харезмнің, 714 жылдары Шаш пен Фарабтың қақпасын ашып, түркілерді Алланың дініне үгіттеді. Десек те, Исламның қазақ даласына орнауы 751 жылы орын алған «Талас ғазауаты» деп аталатын Атлақ шайқасымен тығыз байланыстырады. Ол кезде Орталық Азияға күн шығыстан Тан империясы үлкен қауіп төндірсе, күнгей тұстан Әмәуи халифаты ұдайы жорықтар жасап тұрды. Сол кезеңде түркілердің қос өкпеден қысқан алпауыттарға қарсы тұратын қауқары болған жоқ. Сөйтіп, Орталық Азия үшін Әмәуилер мен Тан империясы тайталасқа түсті. Ал, түркілер осы екі саяси күштің біріне таңдау жасау керек болды. Осылайша түркілер (қарлұқтар) Тан империясына қарсы тойтарыс беруі үшін мұсылмандардың көмегіне сүйенді.

Әмәуи халифатының шығыстағы гарнизоны Түркменстанның Мары қаласында орналасқандықтан сондағы қолбасшы Зияд ибн Салих түркілердің өтінішін қабыл алып, қытай әскеріне қарсы аттанады.

751 жылы шілде айында Тараз маңындағы Атлақ деген жерде бетпе-бет келген Таң империясының 100 мың әскері мен мұсылман араб әскері арасында қиян-кескі ұрыс жүреді. Бес күнге созылған қан майданда мұсылман араб қолбасшысы Зияд ибн Салих түркілердің (қарлұқтардың) көмегінің арқасында жеңіске жетеді. Нәтижесінде қазақ жерінің Оңтүстік бөлігі ислам дінін қабылдай бастады. Дегенмен түркілердің исламдануы біртұтас жүрген жоқ. Түркілердің алғашқы бөлігі VІІ ғасырдың басында қабылдағанымен де, бүтіндей бір имани сенімнің астына бірігуі екі-үш ғасырға созылды.

Ислам тарихын зерттеген ғалымдар мұсылмандардың өзге елдерге жасаған жорықтарын «жаулап алу» тұрғысынан емес, қайта «фәтх», яғни жаңа өлкелердің қақпасын «ашу» ретінде қарастырады. Яғни, өзге жерлерді күшпен жаулап алып, дінді зорлықпен насихаттау емес, қайта қалалар мен қамалдардың қақпасын ашып, Исламның таралуына жағдай жасау, содан иманға келу-келмеуді жергілікті тұрғындардың еркіне қалдыру. Орталық Азияны «ашқан» Құтайба ибн Муслимнің жанында тек әскербасылар ғана болмаған. Мұсылмандар:

لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ

«Дінде зорлық жоқ», – деген қағиданы берік ұстанған («Бақара» сүресі, 256-аят).

Орталық Азияның тарихына қатысты он екі лекциясын арнаған шығыстанушы В.Бартольдтің Ислам қару-жарақтың күшімен емес, қайта мұсылман саудагерлерінің сәтті саудасының арқасында тарағанын баса айтуы да сондықтан.

Қожа Ахмет Иасауиге қатысты «Насабнамаларда» Ысқақ бап, Әбді Жәлил бап және Әбді Рахым бап секілді «Баптардың» түркі халықтарының Исламды қабылдауында үлкен рөл атқарғаны айтылады. «Баб» – араб тілінде «есік» деген мағынаны білдіреді. Яғни, Орталық Азияның қақпасын ашып, жергілікті тұрғындардың жүрегіне имани-сенімді ұялатушылар, осы – баптар. Қазақ жеріне дін тарату үшін келген «ашушыларды», яғни «баптарды» жергілікті халық әспеттеп:

Сайрамда бар сансыз бап, 

Отырарда отыз бап, 

Түркістанда түмен бап, 

Баптардың бабы Арыстан бап –  деп ерекше құрметтеді.

Екінші, Х ғасырдың екінші жартысынан ХІІІ ғасырдың басына дейінгі кезең

Қазақ даласында билік құрған хандықтың бірі – Қараһандықтар. Қараһан қағанаты Шығыс Түркістан, Жетісу, Сырдария, Талас, Шу өңірін құтты қоныс етті. Қағанаттың орталық астанасы Шу өзені бойындағы Баласағұн, кейінірек Ордакент (Тараз) қаласы болды.

Қараһандықтар билігінің негізін қалаған Сұлтан Сатық Бұғра хан 955 жылы Исламды қабылдап, өз есімін «Әбділкәрім» деп өзгертті. Ол өз иелегіндегі жерлерде Ислам дінінің кеңінен таралуына жағдай жасады. Оның орнына таққа отырған Харұн Мұса қаған 960 жылы Исламды мемлекеттік дін ретінде жариялады. Мешіттерде азан айтылып, Алланың аты ұлықталды.

Исламды қабылдаған түркілер сүнниттік бағыттағы имам Әбу Ханифа ән-Нұғман ибн Сәбит әл-Куфи негізін қалаған фиқһ мектебін жолын өздеріне қош көрді.

Шариғат бойынша Құран және хадиске қайшы келмейтін әдет-ғұрыпты басшылыққа алуға рұқсат етіледі. Ежелден ата-баба рухын қастерлеп, олардың әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін ардақ тұтқан түркілер бұрынғы бабалар жолына құрметпен қарайтын. Сондықтан бабаларымыз дін мен дәстүрін сабақтастырып, өміршең ете білді.  

Қараһандықтар тұсында Хорасан, Мәурәннәһір және Орталық Азия мұсылмандары өздерінің діни бағыт-бағдарын нақтылап алды. Содан түркілер фиқһта – Әбу Ханифа, ақидада – Имам Матуриди, сопылықта – Ахмет Иасауи жолын берік ұстанды.

Әбу Ханифа мектебінің өкілдері араб емес өзге ұлттар арасында насихат жұмысын жүргізіп, ханафилік фиқһтық мектептің орнығуына күш салды. Нәтижесінде Хорасан, Мәурәннәһір және Түркістан аймағында Әбу Ханифаның діни құқықтық мектебі кеңінен тарады. Ғалымның шариғат негіздеріне арнап жазылған «Фиқһ әл-Әкбәр», «Фиқһ әл-Әбсәт» атты негізгі еңбектері медреселерде кеңінен оқытылды.

Мұсылман жұртшылығы арасында ақида саласының майталманы, «Тура жолдың имамы» («Имәм әл-Һудә») деген лақаб атқа ие болған Мұхаммед Әбу Мансұр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Махмұт әл-Матуриди әс-Самарқанди сунниттердің сенім мектебін дәлелдермен қуаттап, жүйелеп, бір ізге түсіреді. Оның жүйеленген сенім негіздері Әбу Ханифа діни мектебін ұстанатын Хорасан, Мәурәннәһір һәм Дешті Қыпшақтағы түркілердің арасына кеңінен тарады. Имам Матуриди негізін қалаған сенім мектебінің түркілер арасында кең тарауының себебі ол да ханафи мәзһабының өкілі еді.

Дешті Қыпшақтан шыққан Имам Әбу Мұғин ән-Насафи, Хусам ад-Дин ас-Сығнақи, Әбу әл-Ғафур әл-Кердери және Қауам әд-Дин әл-Фараби әл-Итқани секілді ғалымдар Имам Матуридидің еңбектерін зерделеп, бұл сенім мектебінің  қазақ даласында кең қанат жаюына атсалысты. Нәтижеде фиқһта – Имам Ағзам мәзһабын, имани-сенімде – Имам Матуриди жолын ұстанған түркілердің арасында мұсылманшылық рәсімдер бой көрсете бастады. Осы сеніммен бірге келген араб, парсы мәдениеті Орталық Азияны мекендеген халықтардың, яғни түркілердің салт-дәстүрлерімен сіңісіп, болашақ мұсылман өркениетінің негізі қаланды.

Сопылық танымда тариқат тізгінін ұстаған рухани ұстазды арабша «шейх», парсыша «пір» деп атайды. Яғни, «шейх», «пір» сөздері, әуелі жасы келіп қалған адамға қарата айтылса, термин ретінде рухани ұстазға қатысты қолданылады. Өз тариқатына түркілік астар берген Иасауи «шейх», «пір» атауларының орнын түркише «ата» деп бергенді жөн көрген.

«Ата» деп руханият жолындағы ұстазды атағанымен де, бұл атау тек қана Иасауи тариқатындағы шейхтарға ғана қарата қолданылғанын баса айтқан жөн. «Иасауидің шәкірттері де ел ішінде «ата» деп ерекше құрметтелген. Оның белді шәкірттерінен саналатын Мансұр ата, Сейіт ата, Хакім ата, Садыр ата, Бәдір аталар да ұстазының ілімін насихаттап, елдің құрметіне бөленген.

Үшінші, ХІІІ ғасырдың екінші жартысынан кеңес үкіметі құрылғанға дейінгі кезең

Бұл кезең Шыңғыс әулетінің билігімен тұспа-тұс келіп, Қазақстан аумағы тұтастай ислам дінін қабылдады. Жошы ұлысының билеушілері Берке хан (1209-1266 жж.) мен Өзбек хан (1280-1341 жж.) Исламды қабылдап, руханият мәселесіне назар аударғандықтан да, жаңадан шаһарлар салынып, мұсылмандар саны күн санап артты. Берке ханның билігі тұсында қолға алынған медресе мен мешіт құрылыстары Өзбек ханның таққа отыруымен қарқынды түрде дами түсті.

Қараһандықтар тұсында негізі қаланған Әбу Ханифа мәзһабы Алтын Орда халқының шариғаттағы негізгі ұстынымына айналды. Осылайша, Ұлық Ұлыс – Жошы Ұлысы Ислам өркениетінің ажырамас бір бөлігіне айналды. Осы тұста дін мен дәстүр толықтай сабақтасып, түркі халықтарының, соның ішінде қазақ халқының ажырамас бөлігіне, нәр алар руханиятына айналды. Бертін келе Алтын Орда ыдырап, бірнеше хандықтарға бөлінгенде Жошы ұлысының рухани мирасқорларының бірі – Қазақ хандығы құрылды.

ХV ғасырда Керей мен Жәнібектің Алтын Ордадан бөлініп, жеке хандық құруы – қазақ халқының ұлт ретінде қалыптасуының алғышарты еді. Дін мен дәстүрі сабақтасқан қазақ елінің әдет-ғұрпы мен салт-санасы ислами негіздермен астарласып жатты. Фиқһта Имам Ағзам Әбу Ханифаның, сенімде – Имам Матуридидің сара жолы Қазақ хандығының негізгі тірегіне айналды. Бұл кезде Мәурәннәһір мен Түркістанда ханафи-матуридилік мектеп орнығып, Орталық Азия тұтастай бір руханияттың ішіне енді.

Қазақ хандығы тұсында екі сопылық мектеп болды. Яғни, Қожа Ахмет Иасауи негізін қалаған «иасауи» тариқаты мен Баһа әд-Дин Нақышбандтың ілімі негізіндегі «нақышбанд» тариқаты қазақ халқының рухани негізіне айналды. Қараһандықтар мен Алтын Орда тұсындағы «аталар» рухани мектебі бертін келе «ишандық» мектепке ауысты. «Ата» һәм «ишан» деп атауы екі түрлі болғанымен де, руханияттағы мән-мазмұны бір еді.

Қазақ даласында кеңінен тараған сөздің бірі – ишан. «Ишан» сөзі парсы тілінде «олар» деген мағына береді. Алайда, термин ретінде рухани ұстазға қарата қолданылады. Бұл сөз тариқат жолындағылардың негізгі тірегіне айналады. Яғни «шайқы», «пір», «ата» ұғымдарының баламасы ретінде «ишан» сөзі кең тарап, Қазақ хандығы тұсында бұл ұғым кеңінен қолданыла бастады.

Түркілерге исламды қара сөзбен емес, өлеңмен насихаттау қолдау табады. Сондықтан ұлы даланы мекен еткен бабаларымыз исламды өлеңмен насихаттады. Ақындар мен жыраулар халықты және ұрпағын имандылық мазмұнындағы жырларымен тәрбиеледі. Өлеңмен айтылған үгіт-насихат жамағаттың жүрегінің төрінен орын алды.

ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында патшалық Ресей шоқындыру саясатын жүргізіп, христиандықты насихаттайтын кітаптарды қазақ тілінде шығарып, ел арасына миссионерлерді жіберді. Олардың әрекеттерін түсінген ахун-ишандар жергілікті мешіт-медреселерде дәстүрлі дінді кеңінен насихаттаса, ақындар діни өлеңдер мен қисса-дастандар жазып, шоқындыруға қарсы тұрды.

Төртінші, Советтік дәуірдегі қазақ даласындағы ислам

1917 жылы билікке келген коммунистер дін атына өшікті. 1920 жылдың ортасы мен 1930 жылдардың бас кезі аралығында Кенес өкіметі Ислам дініне катысты аса қатаң саясат жүргізді. Діни қауымдардың үйлері тонала бастады. Мешіттер мен діни мектептер жабылып, діни мекемелерге, мұсылмандардың қасиетті орындарына қажылық сапармен баруға тыйым салынды. Әсіресе, ауылдық жерлердегі мешіттердің көбі мектептерге, клубтарға, дүкендерге немесе жай ғана шаруашылық қоймаларына айналды. Діни қызметкерлер қудаланып, революцияға карсы қимыл-әрекеттерге катысты деген айып тағылды.

20-шы жылдардың соңы мен 40-шы жылдардың басында орын алған араб әрпінен алдымен латын, ал сонан соң кирил алфавитіне ауысты.

Қазақтардың басым көпшілігі арасында дін қызметкері Алланың ілтипаты ауған адам ретінде зор құрметке бөленді. Алайда, жаңа әліпбиге көшкеннен кейін дін басылар өздерінің рухани ахуалға ықпалын едәуір жоғалтты. Мешіт «мәдени орталық» болудан қалды. Мешіттердің жаппай жабылуы, мұсылмандар қауымдастықтарының қудаланып, таратылуы, мұсылмандық білім беру жүйесінің күйреуіне апарып соқты. Коммунистер кеңес одағына қараған Орталық Азияда атеистік қоғам орнатуға тырысты. Десек те, олар мың жылдан аса рухани тарихы бар қазақ халқын иманынан айыра алған жоқ. Баба жолына берік көнекөз қариялар имандарына берік болып, құлшылықтарын жалғастыра берді. Тіпті, Мұқағали Мақатаев секілді ақындар:

Сатқан емес, сатпаймын дінімді мен,

Өлмейтұғын, өшпейтін күнім білем.

Алла есімі – жүрегім жұдырықтай,

Жүрегімнің соққанын біліп жүрем, – деп, өз имани-сеніміне берік екенін танытты.

Қадірменді жамағат!

Қазіргі күні мінекей қазақ халқының Қазақстан Мұсылмандары Діни Басқармасы деп аталатын діни-руханияттық басшылық жасайтын республикалық ислами діни бірлестігі бар. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының негізі 19 ғасырдың соңы мен 20 ғасырдың басында қалана бастады. 1906 ж. Верныйда Түркістан өлкесі мұсылмандарының 1 құрылтайы өтті, оған 100-ге жуық делегат қатысты.

1943 ж. Ташкентте Орта Азия мен Қазақстан мұсылмандарының алғашқы құрылтайы өтті. Оған Қазақстан делегациясын шейх Абдулғаффар Шамсутдинов (1884-1953) бастап барды. Құрылтайда Орта Азия мен Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы құрылып, төрағасы әрі Бас мүфти болып Ишан Бабахан Абдулмаджидхан (1856-1957) сайланады. Қазақстанда қазият құрылып, А.Шамсутдинов қази болып тағайындалды. Ол 1946 жылдан бастап Орта Азия мен Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының Қазақстандағы өкілі, Алматы қаласының имамы қызметін атқарды.

1952-72 жылдар аралығында Сәдуақас қажы Ғылмани (1890-1972),

1972-79 жылдар аралығында Жахия қажы Бейсенбайұлы (1932-1997),

1979-1990 жылдар аралығында Рәтбек қажы Нысанбайұлы қази болды.

Орта Азия және Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы 1990 жылға дейін Ташкентте орналасты.

Рәтбек қажы Нысанбаұлының ұйымдастырумен 1990 жылғы 12 қаңтарда Қазақстан мұсылмандарының құрылтайы өтіп, нәтижеде дербес Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы құрылды. Басқарманың алғашқы төрағасы, Бас мүфтиі болып Рәтбек қажы Нысанбаев хазірет сайланды.

ҚМДБ-ның 2000 ж. өткен ІІІ құрылтайында Бас мүфтиі болып, профессор Әбсаттар қажы Дербісәлі хазірет сайланды.

2013 жылдың 19 ақпанында Қазақстан мұсылмандарының VII құрылтайында Маямеров Ержан қажы Малғажыұлы хазірет Бас мүфти болып сайланды.

2017 жылдың 18 желтоқсанында өткен Қазақстан мұсылмандарының VIII құрылтайында Серікбай қажы Сатыбалдыұлы Ораз Бас мүфти болып сайланды.

2020 жылдың 7 ақпанында Астанада өткен Қазақстан мұсылмандарының ІХ құрылтайында және 2024 жылдың 26 желтоқсан күні өткен Х құрылтайында Наурызбай қажы Тағанұлы Өтпенов хазірет Бас мүфти болып сайланды.

Діни басқарма өз кезегінде бірқатар құрылымдардан тұрады:

ҚМДБ-ның төрағасы, Бас Мүфти,

ҚМДБ Ақылдастар алқасы,

Ғұламалар кеңесі,

Қамқорлар кеңесі,

ҚМДБ-ның төралқасы,

Аппарат жетекшісі

Діни істер, Шариғат және пәтуа, Уағыз-насихат, Оқу-ағарту, Мешіт істері, Халықаралық байланыс, Хаттама, Қажылық және өзге де бөлімдер жұмыс жасайды.

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы бүгінде бабаларымыздың сара жолын қайта жаңғыртып, ұлттық һәм рухани құндылықтарымызды кеңінен насихаттауға ерекше көңіл бөліп келе жатқанын баса айтқан жөн.

Қазақ даласындағы мұсылмандық мектептің ерекшелігін айтар болсақ:

1. Жеті атаға дейін үйленбеу.

Қасиетті Құранның «Ниса» сүресінің 23-аятында үйленуге харам етілген

әйелдер туралы ашық баяндалған. Екінші халифа Омар ибн Хаттаб (Алла оған разы болсын) жақын туысқандарына үйленуді әдетке айналдырған Бәни Сәйбтерге: «Аурушаң (кем-кетік туылу) болып, ұсақталып кеттіңдер. Алыстан (қызды жат руға беріп, жат рудан алыңдар) некелесіңдер»[1] – деп әмір етуі жақын адамдар арасында шәһуат қалауының аз немесе әлсіз болатындығын білдірген. Бұл әлжуаз ұрпақтың дүниеге келуіне арқау болады.

Медицина ғылымының докторы Ғиззуддин Фараж: «Жақын туысқандардың арасындағы некелесу – сол отбасындағы тұқым қуалайтын ауру және жаман қасиеттердің өмірге келген баланың бойында арта түсуіне себеп болады. Ал жат кісілер арасындағы некелесу – бұл тұқым қуалайтын ауру немесе жаман қасиеттерді азайтады»[2], – деген. Демек қазақ халқындағы жеті атаға дейін қыз беріп, қыз алысу шариғатта негізі бар дәстүр дей аламыз.

1. Беташар.
2. Әмеңгерлік.
3. Келіннің сәлем салуы.
4. Домбыра тарту.
5. Көрімдік сұрау.
6. Иіс шығару.
7. Жеті нан тарату.
8. Тұсаукесер.
9. Ас беру

Биыл мінекей Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының құрылғанына 35 жыл толып отыр. Алла Тағала Қазақстан мұсылмандарының қара шаңырағына айналған діни басқармамыздың әлі де өркендеп, ел руханиятына қызмет ете беруін жазғай!

Жаратушы Жаппар Иеміз жұртымызға амандық, халқымызға береке беріп, қасиетті жұма күнгі дұға-тілектерімізді қабыл еткей!

ҚМДБ Уағыз-насихат бөлімі

[1] Әл-Мүғни ғән хамлил әсфар фи тәхрижи мә фил ихяи минәл әхбар лил Хафиз әл-Ғирақи әл-мадбуғ ғәлә һамиши ғұлумуддин лил Ғаззали, Дәр ибн Һайсам, 1-том, 473-бет.

[2] Махмуд Абдулхамид әл-Ахмад, Дирасатүн фис сақафатил исламия уәл фикрил муүғасир, Дәрүл фикр, Димашық. – 2004.127-бет.

Дереккөз: ҚМДБ, Шариғат және пәтуа бөлімі

Тарихқа зер салар болсақ, дәстүрлі Ислам шеңберінен шығып кеткен ағымдар аз болмаған. Олардың кейбірі уақыт өте келе жойылып кеткенімен, идеологиясы мен принципі өзгере қоймағаны баршылық. Бұл жайтты теріс пиғылды діни топтар өз мүддесіне пайдаланып келеді. Осы арқылы дәстүрлі Ислам дініне, сондай-ақ қоғамның ұлттық ауызбіршілігіне кері әсерін тигізуде. Соныиен қатар халқымыздың салт-санасына қараспай, қалың жұртшылық арасында бүлік туғызып жатқанына ел куә. Бұл мақалада сондай топтың бірі сурурия ағымына тоқталамыз.

Әбу Һурайрадан (оған Алла разы болсын) жеткен риуаятта Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Яһудилер жетпіс бір топқа бөлінеді. Христиандар да солардай жетпіс екі топқа бөлінеді. Ал менің үмбетім жетпіс үш топқа бөлінеді» – деген (Әбу Дәуіт). Бұл хадиске сүйенер болсақ, мұсылмандар өзара бірнеше топқа бөлінетіндігі меңзелген. Әбділқаһир әл-Бағдади өзінің «әль-фарқ байн әл-фирақ» атты доксографикалық туындысында бұл хадистің сенімді жолмен келген бірнеше риуаятын келтірген.

Бірінші нұсқасында «Яһудилер жетпіс бір, жетпіс екі топқа бөлінеді. Христиандар да солардай жетпіс бір, жетпіс екі топқа бөлінеді. Ал менің үмбетім жетпіс үш топқа бөлінеді» – деген (Әбу Дәуіт). Екінші нұсқасында Абдулла ибн Әмірден риуаят етілген хадисте: «Израил ұрпақтарына келген жағдай менің үмбетімнің басына да келеді. Олар жетпіс екі тармаққа бөлінді, ал менің үмметім бір тармаққа артық, яғни жетпіс үш тармаққа бөлінеді. Бір тармақтан басқалары тозаққа түседі» деген (Тирмизи). Үшінші нұсқасында хадис Анас ибн Мәліктен риуаят етіледі. Ол риуаятта Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) «Шын мәнінде, Израил ұрпақтары жетпіс бір тармаққа бөлінді, ал менің үмметім жетпіс екі тармаққа бөлінеді. Олардың барлығы тозаққа түседі, тек біреуінен өзгесі. Олар – жамағат (көпшілік)», – деген (Ибн Мәжа). Жоғарыда риуаятта келтірілген сахабалардан бөлек Әбу Дарда, Джабир, Әбу Сағид әл-Худри, Убай ибн Кағб, Абу Умама секілді сахабалардан да келген риуаяттар бар. Қазіргі уақытта осы хадисте ескертілгендей, Ислам дінін реформалағысы келетін түрлі топтардың пайда болғаны бәрімізге белгілі. Ол топтар сенім мәселесіне негізделген болса, кейбірі құлшылық жайына негізделеді, ал қайсыбірі саяси жүйемен негізделген.

Бүгінде «Суруриттер» деген атаумен белгілі болған саяси-діни ағым мүшелері белең алған. Суруриттер негізінде сәләфиттік бағыт ретінде танымал болғанымен, негізгі ұстанымдары «Ихуан муслимин» саяси ұйымының идеяларын негізге келеді. «Ихуан муслимин» (Мұсылман бауырлар) – мұсылман әлеміндегі саяси ұйымның бірі. Бұл ұйымды 1928 жылы мысырлық саяси қайраткер Хасан әл-Бәнна (1906-1949 жылдары өмір сүрген) құрады. 

«Ихуан муслиминнің» саяси қозғалыстағы реформаторлық көзқарастары мен ұстанымдары кейбір ислам елдеріне тез тарады. Бұл күндері «Ихуан муслимин» идеологиясынан нәр алған діни-саяси ұйымдардың араб елдерінің аумағынан тыс жетпіске жуық мемлекетте өкілдіктері бар. «Ихуан муслимин» партиясы Палестина, Сирия, Ливан, Иордания, Кувейт, Катар, Сауд Арабиясы аумағында белсенді жұмыс істей бастады. «Ихуан муслимин» идеяларын негізге алған көптеген жаңа қозғалыстар пайда болды. Мысалы, «Ихуан муслиминнің» өнімі ретінде Палестинадағы «Хамас», Ирактағы «Хамас әл-Ирак» және Ливандағы «Қууат-уль-Фаджр», сондай-ақ, халықаралық «Хизбут Тахрир», «Тәкфир уәл-Хижра», «Әл-Кайда», «ИШИМ» секілді саяси-әскери қозғалыстарды айтсақ болады. «Ихуан муслимин» қозғалысы Ислам негіздері мен қағидаттарына сүйенген «Ислам мемлекетін құру керек!» деген жолды ұстанады.

Сурурит қозғалысының негізгі көсемі болып есептелетін Мұхаммед әс-Сурур (1938-2016 жылдары өмір сүрген) Сирияның Харран қаласында дүниеге келген. 1950-1960 жылдары «Ихуан муслимин» ұйымының белсенді мүшесі, ресми тұлғасы болған. Кейіннен ол ұйымнан шығып, өзінің саяси көзқарастарын Сауд арабиясында таратқан. Мұхаммед әс-Сурур Сауд Арабиясында офицер ретінде әскер қатарында болған. Сондай-ақ «Имам» Ислам университетінде ұстаздық қызметін атқарған. Кейін Сауд Арабия билігін күпірлікке шығарып, араб елдерінен қашып, Ұлыбританиядан пана тапқан. Сәйд Құтыптың «әділетсіз патшаға қарсы шығу керек» деген идеяларын жалғастырған. Сол кездегі ихуандарды дәстүрлі сүнниттік бағытты ұстау жолында реформа жасауға шақырған.

1967 жылы Сирия үкіметінің ихуандармен қақтығысуы нәтижесінде Мухаммед әс-Сурур Сауд Арабияға қашады. Осында жүріп, өз насихаттарын жүргізеді. Оның ең белсенді шәкіртінің бірі – Сәлман әл-Ауда кейін осы Сауд Арабиясындағы суруриттердің көшбасшысына айналады.

Мұхаммед әс-Сурур сол кездегі сәләфи ғалымдарының Сауд Арабия мемлекетіне шағымдануына байланысты Ұлыбританияға қашуға мәжбүр болды. Суруриттердің сенім мәселелері – Ибн Тәймия мен Сәйд Құтып сенім негіздерінің қосындысы. Негізінен суруриттер «мемлекет билігі кәпір елдермен қарым-қатынас жасамауы тиіс» – деп санайды. Сауд Арабиясындағы суруриттер бес уақыт намаз оқымаған мұсылманды кәпірге жатқызады. Бұл топта Ибн Тәймия мен оның идеяларын саясиландырып, жалғастырған Мұхаммед Абдул Уаһабтың көзқарастарын ұстанады. 

Сарапшылардың тұжырымы бойынша, суруриттердің діни дайындығынан өткен адамның радикалданып, заңды билікке, басқа дін өкілдеріне, зайырлы азаматтарға қатысты шектен тыс төзімсіздік танытып, өзінің саяси мақсатына жету үшін кез келген тәсілді қолданатынын, соның ішінде қарулы қақтығысқа да баратынын айтады. Суруриттер өздерін мұсылман санайтын, бірақ намаз оқымаған адамдардың иманында күмән бар деп санайды. Олардың ішкі дүниелері мен көзқарастары мүлдем бөлек. Ал мұндай теріс сенімдегі ағымдардың қоғам бірлігі мен ынтымағына, оның өсіп-өркендеуіне зиян тигізері сөзсіз. Әлемдегі мұсылман елдері дәстүрлі Исламға қайшы келетін сенімдегі ағымдардың насихат жүргізуіне тыйым салған, тіпті ресми тіркеуге де алмаған. Аталмыш ағым халқымыздың ұстанатын дін жолын қате деп, ел ішіндегі бірлікті жоюға тырысып, діни радикализмге бейімділік танытады.

Жалпы, мұндай дін атын жамылып, шынайы Исламға залалын тигізуші адасқан ағым өкілдерінің сөзіне құлақ салмас бұрын, олардың тарих сахнасында пайда болу себептері мен мақсаттарына мән беріп, зияндылығы анықталған жағдайда ел болашағы мен мүддесі тұрғысынан сарапқа салып, қажетінше оларға тиісті шара жасауды талап ететіндігі даусыз. Тәуелсіз мемлекетіміздің тыныштығы мен тұрақтылығына нұқсан келтіретін мұндай ұйымдардан сақ болайық!

Алла тағала елімізді алауыздық пен бөлінуден сақтағай!

Бектұрсын УӘЛИЕВ,

Қостанай облысының бас имамы

«Мұнара» газеті, №22, 2024 жыл

Имамды мешітте қызмет ететін діни қызметкер ретінде ғана танып, бағалап жатамыз. Дегенмен елдің бірлігі мен ынтымағын сақтауға өлшеусіз үлес қосып жүрген патриот азамат, халықтың діни сауатын ашқан рухани ұстаз, қоғамның тұтастығын сақтауға атсалысып жүрген жан сияқты көзге көріне қоймайтын қаншама еңбегін елемей жатанымыз рас. Расында имам деген кім? Қал-қадірімізше жауап беріп көрейік.

Имам – мешіттің ішіне ғана жауапты емес, тұтас бір ұлттың, мәдениеттің, елдің бірлігіне тікелей жауапты тұлға. Имам – мұсылман қауымының ең бірінші тұлғасы, ұстазы, айнасы. «Имам» сөзі араб тілінде «қоғам айнасы, жетекші, көшбасшы» деген мағыналарды білдіреді. Алла мен адамдар арасындағы құлшылық парызын өтету арқылы басталған имам қызметі Ислам тарихында көптеген белестен өтті. Кешегі атеистік кеңестік режим кезінде Алласыз қоғам құру, ұлтсыздандыру саясатына негізделген идеология имам атауының өңін айналдырып жағымсыз етіп көрсетті.

Имам – тұлға. Имам – ісі мен білімінің, амалы мен хәлінің тұтастығынан нәр алып, дінге, қоғамның ішкі тұрақтылығы мен баяндылығына өз өмірін арнайтын, Хаққа қызметін халыққа қызмет ету деп білетін саналы, жан-жақты білімді азамат.

Имам – дінге шақырушы. Пайғамбарымыздың (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) қандай дәрежедегі имам болғанын барша мұсылман біледі. Өз қарамағындағы жамағаттың адал ас жеуін, құлшылығының мығым болуын, әділетсіздік жасамауын қадағалап, мейіріммен қарай біліп, зор сенімге ие болды. Соған сай жамағат та өз имамын барынша қорғаштап, оған зиян келтіргісі келгендерге қарсы тұрып, айтқан өсиеттерін жерге тастамады. Демек имам ең алдымен тақуа, әділ әрі жанашыр бола білсе, жамағатының құрметіне бөленбек. Жалпы жамағат пен имамның арасында сенім, құрмет болған жерде діннің өркендейтіні ақиқат. 

Имамдық қызмет, әрине құлшылыққа шақырумен, дінді уағыздаумен, Құран оқумен ғана шектелмейтініне біраз мысалдар келтіруге болады. Мысалы, қаншама қайырымдылық шаралары, мекеме, кәсіпорын, оқу орындарындағы насихат жұмыстары, келіссөздер, сауат ашу жұмыстары, ата-анамен жұмыс, мәдени шаралар, жат ағымдармен күресті үйлестіру жұмыстары үлкен күшпен, жүйелі түрде жүзеге асырылуда. Одан бөлек мешіт қызметін жүргізу, шәкірт дайындау, жамағат бірлігін сақтау, діни рәсімдерді өткізу өз алдына маңызы зор еңбек.

Имам – пайғамбарлардың мұрагерлері. Ал пайғамбарлар артына мал-мүлік емес, адамдарды ізгілікке бастайтын шариғат пен жәннатқа апаратын сара жол тастап кетті. Сол жолды жалғастыру, жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыю – имам-молдалардың басты ұстанымы. Оларға бойұсыну мен жақсылықта жәрдем көрсету – біздің міндет. Ардақты сахабалардың бірі Әбу Һұрайра (оған Алла разы болсын) жеткізген хадисте Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Кім маған бойұсынса – Аллаға бойұсынғаны. Кім маған бойұсынбаса – Аллаға бойұсынбағаны. Кім басшыға бағынса – маған бағынғаны. Кім басшыға бағынбаса – маған бағынбағаны», – дейді. Бұл халықтың өз басшысына бойұсынуы қажет екенін дәлелдейтін хадис.

Имам – Аллаға иман еткендердің барлығы үшін басшы. Алайда басшының салиқалы, әділ болуы оның артынан ергендерге де байланысты. Адамдар иманды, салиқалы бола бастаса, Алла оларға да адал басшы нәсіп етеді. Ал адам баласы иманы әлсіз, алдап күн көруші болса, оларды алдап өмір сүретін басшы басқарады. Яғни басшылар бағынушылардың амалдарының айнасы іспеттес. Ол туралы атамыз қазақ «Халық соқыр болса, патша қыли болады» деген. Ендеше имамдарымыздың иманды болу мен адамдардың ізгі жолға түсуі бір-біріне тығыз байланысты.

Бүгінгі заманда түрлі мінезді, түрлі ойлы жамағатты біріктіріп, бір арнаға тоғыстыру имам үшін оңай қызмет емес. Олардың әрбірінің пікірімен санасып, бейтіт түрде, мейірімділікпен мәселесін әділ шешу имамға байланысты. Сол себепті де имамдық – жауапкершілігі зор қызмет.

Алла елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) бір хадисінде: «Кімде кім адамдарды тура жолға шақыратын болса, ол адамның сауабы артынан ерген адамдардың сауабымен бірдей болады. Және олардың да сауабынан еш кемімейді», – деп айтқан. Осы хадистен-ақ имамдық қызметтің жүгін аңғаруға болады.

Имамның бес уақыт намаз өткізуі, насихатқа шақыруы ең алдымен жамағат алдында өтеді. Жамағат деген – халық, мұсылман бауырлар. Бұл екеуінің қатынасы жақсы болса, қоғамда түсіністік пен сенім болары сөзсіз. Жамағат қатары көбейсе – имам еңбегінің нәтижесі. Олай болса, Ислам діні үшін тер төгіп, татулықты сақтауда, адамгершілікті үндеуде, мейірімге шақыруда, тақуалықтың үлгісін көрсетіп жүрген имамның қадірін біле жүрейік.

Кеулімжай ҚҰТТЫ

«Иман» журналы, №10, 2024 жыл