الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على سيدنا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين، أما بعد

Жаратқан Алла Тағалаға сансыз мадақ, ардақты Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафаға салауаттар мен сәлемдер болсын!

Қадірменді жамағат, құрметті бауырлар, баршаңызға күндердің төресі қасиетті жұма мүбәрак болсын!

Исламның бес тірегінің бірі – қажылық. Қажылық сөзі – араб тіліндегі «әл-хажжу» (الحَجُّ) ұғымының баламасы. Тілдік мағынасы: ұлық тұтқан нәрсеге талпыну, оны мақсат тұту дегенді білдіреді. Шариғатымызда: балиғатқа толған, ақыл есі дұрыс, денсаулығы сау әрі қаражат мүмкіншілігі табылған мұсылманның зул-хижжа айында Алла Тағалаға құлшылық ету үшін Меккеге барып, бекітілген амалдарды орындауын «қажылық» деп атаймыз. Қажылық ғибадатан орындау денсаулығы мен материалдық тұрғыдан шамасы келуші әрбір мұсылманға – парыз. Алла Тағала қасиетті Құранның «Әли Имран» сүресі, 97-аятында:

وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا 

«Алланың үйін зиярат етуге шамасы келетін әрбір адам үшін қажылыққа бару – оның мойнындағы Алланың ақысы», – деп айтқан.

Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын):

بُنِيَ الإسْلامُ علَى خَمْسٍ، شَهادَةِ أنْ لا إلَهَ إلَّا اللَّهُ، وأنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ ورَسولُهُ، وإقامِ الصَّلاةِ، وإيتاءِ الزَّكاةِ، وحَجِّ البَيْتِ، وصَوْمِ رَمَضانَ

«Ислам бес негізден тұрады: Алладан басқа тәңір жоқ және Мұхаммед Алланың Елшісі екеніне куәлік беру, намаз оқу, зекет беру, Қағбаға қажылық жасау және Рамазан оразасын ұстау», – деген (имам Бұхари, Мүслим).

Қажылық ғибадатын қазақ халқы ерекше құрметтеп, оны «Ұлы сапар» деп атаған. Қажылыққа барып келген адамды «қажы» деп қадірлеп, төрге шығарып, батасын алуға тырысқан. Шаңырағына қажы адам қонақ болып түскенде нәрестелі болған үй перзентіне Қажыгелді, Қажымұрат, Қажыбай деген сияқты есімдер қойған. Мәшһүр-Жүсіп бабамыз:

Бірі: қажы – бес парыздың – бай адамға,
Төрт түлік төңірегі сай адамға.
Парыз емес уақа жоқ бармаса да,
Ауқаты аз, қолы қысқа жай адамға.
Пайғамбар: «Байлар қажыға жүрсін!» – депті,
«Мені келіп үмбетім көрсін!» – депті, – деген.

Қажылық турасында Шәкәрім Құдайбердіұлы бабамыз «Мұсылмандық шарты» атты кітабында: «Қаж қылуға қаражатты да, һәм үй-ішінің нәпақасына да малы жетерлік байларға ғұмырында бір мәрте қаж қылмақ парыз», – десе, Ыбырай Алтынсарин бабамыз «Мұсылманшылықтың тұтқасы» атты еңбегінде: «Қаж ету дегеніміз өмірде бір рет Мекке шаһарында болғушы қағбатуллаһты, яғни Аллаға құлшылық ететін үй деп танылатын орынға барып, зиярат ету. Қағбаттулаға барып тәуап ету күндегілік я болмаса жыл сайын міндетті амал емес, шамасы келген адам өмірінде бір рет барып қайтса, мойнынан парыз кәміл түседі», – деп түсіндірген.

Қажылық құлшылығы сыртқы рәсімдерді орындаумен қатар іштей, рухани дайындықты да қажет етеді. Сол себепті әрбір қажылық парызын өтеуді ниет еткен адам қажылығын кемел түрде орындауы үшін мынадай рухани істерге мән беруі қажет:

Бірінші: ниетті дұрыстау

Ниет – құлшылықтың рухы. Ниетсіз атқарылған құлшылық жансыз дене іспеттес. Ниет дұрыс болса, адамның атқарған амалы дұрыс, ал ниет бұрыс болса, адамның амалы да бұрыс болмақ. Алла Тағала қасиетті Құранның «Зумәр» сүресі, 2-аятында:

  إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللهَ مُخْلِصًا لَّهُ الدِّينَ

«Біз саған осынау Кітапты ақиқатпен түсірдік. Ендеше, дінді Аллаға арнап, ықыласпен құлшылық ет», – деп айтқан.

Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын):

إنَّمَا الأعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ ، وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَى

«Шын мәнінде, амалдар тек қана ниетке байланысты. Расында, әрбір кісіге ниет еткені тиесілі», – деген (имам Бұхари).

Имам Әбу Дәуід (Алла оны рақымына алсын): «Хадистегі «Амалдар ниетке байланысты» деген сөз исламның тең жартысын құрайды. Әрбір амалдардың сыртқы формасы бар. Ол көзге көрініп тұрады. Біз мұны «Заһири» деп айтамыз. Мысалы, намаз оқу, ораза ұстау, қажылық жасау, зекет беру сияқты. Алайда мұның ішкі жағы бар. Мұны біз «Батыни» дейміз. Ол көзге көрінбейді. Бұл – пенденің ішкі ниеті» деген.

Сондықтан қажылыққа баруды ниет еткен адам, бұл құлшылықты бір Алланың ризалығы үшін атқарып, атаққұмарлық немесе даңққа бөлену секілді жат ниеттен сақ болуы қажет. Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын):

إِنَّ اللَّهَ لَا يَقْبَلُ مِنَ الْعَمَلِ إِلَّا مَا كَانَ لَهُ خَالِصًا ، وَابْتُغِيَ بِهِ وَجْهُهُ

«Расында Алла шынайы ықыласпен тек Оның ғана ризашылығын қалап жасалған амалдан басқасын қабыл етпейді», – деген (имам Нәсәи).

Дүниелік атақ-мансапты көздемей, шынайы Алланың разылығын көздеп қажылық жасаған пенделеріне Жаратушының екі дүниеде берер сыйы өте үлкен. Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) тағы бір хадисінде:

الْعُمْرَةُ إِلَى الْعُمْرَةِ كَفَّارَةٌ لِمَا بَيْنَهُمَا، وَالْحَجُّ الْمَبْرُورُ لَيْسَ لَهُ جَزَاءٌ إِلَّا الْجَنَّةَ

«Бір ұмра (кіші қажылық) екінші ұмраға дейінгі аралықта жасалатын күнәларға – кәффарат (кепілдік), ал мәбрур қажылықтың сауабы тек қана – жәннат», – деген. Әбу Һұрайра (Алла оған разы болсын) былай дейді:

أَنَّ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم سُئِلَ: أَيُّ الْعَمَلِ أَفْضَلُ فَقَالَ: إِيمانٌ بِاللهِ وَرَسُولِهِ قِيلَ: ثُمَّ ماذا قَالَ: الْجِهادُ في سَبيلِ اللهِ قِيلَ: ثُمَّ ماذا قَالَ: حَجٌّ مَبْرورٌ

Алла  Елшісінен (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Ең абзал амал қандай?» – деп сұралғанда, Ол: «Аллаға және Елшісіне деген иман», – деді. «Сосын қайсы?» – делінді. Ол: «Сосын Алла жолындағы күрес», – деді. «Сосын қайсы?» – делінді. Ол: «Сосын мәбрур (игі) қажылық», – деді (имам Бұхари, Мүслим).

Имам ән-Нәуәуи «Мәбрур (игі) қажылық» дегенді «ешқандай күнә араласпаған қажылық» деп түсіндіреді.

Кей адамдар «Намаз оқымайтын адам қажылық жасай алады ма?» – деп сұрап жатады. Негізі намаз, ораза, зекет сияқты құлшылықтардың барлығы – парыз. Алайда намаз оқымайтын және рамазан оразасын ұстамайтын мұсылман қажалыққа барса да қажылығы дұрыс болады. Ал қабыл болу, болмауына келетін болсақ, тіпті намаз оқушы мұсылманның қажылығы қабыл болады ма, болмады ма, оны бір Алла Тағала ғана біледі.

Қисса

Ибн Ғақил атты ғалым, өзінің жас күнінде басынан өткен мынадай бір оқиғаны баяндаған: «Кезінде қажылықта болғанымда, інжумен безендірілген қымбат бір алқа тауып алған едім. Иесін іздегенімде: «бір қария алқа жоғалтып, соны сұрастырып жүргенін көрдік», – деген кісілерді жолықтырдым. Көп ұзамай ол қарияны да тауып алып, қолына алқаны ұстаттым да, кете бердім. Қажылығымды аяқтағаннан кейін  жолшыбай Халәб қаласына кіріп, түн ішінде бір мешітте намаз оқып, қатты шаршағандықтан сол жерде ұйықтап қалыппын. Таң намазының уақыты болғанда адамдар мешітке жинала бастады. Мешітке келген ақсақалдармен танысып едім, олар маған: «Мешітіміздің имамы жақында дүниеден озып еді. Бізге имамдыққа шығып, таң намазын жүргізіп берсеңіз», – деп өтініш айтты. Алдарына шығып, имамдық еттім. Намаздан кейін мешіт ақсақалдары: «Біз сіздей адамды таппай жүр едік. Мешітімізге тұрақты имам табылғанға дейін бізге имам болыңыз», – деп, тағы өтініш білдірді. Өтініштерін кері қайтармай, бір жыл сол мешітте қызмет еттім. Мешіт ақсақалдарынан еліме қайтуыма рұқсат сұрағанымда: «Бізге имамдық етіп, балаларымызға білім үйретіп, тәрбие бердіңіз. Енді біздің елге күйеу бала болғаныңызды қалаймыз» – деп, маған сол мешітте имам болып, дүниеден өткен қарияның қызын алып берді. Некеден кейін жарымның мойнынан өзім қажылықта тауып алған алқаны көріп, қатты таң қалдым. Ол жайында жұбайымнан сұрағанымда, ол: «Бұл әкем марқұмның маған қажылықтан арнайы алып келіп, тарту еткен сыйы еді. Қажылықта әкем бұны жоғалтып алып, тауып алған адам өте аманатшыл болып шығып, әкеме қайтарып беріпті. Әкем сол кісінің ісіне дән риза болып, «менің күйеу баламды да сондай тақуа етші», – деп, әрдайым дұға ететін», – деді. Сонда менің көзіме жас келіп, Алла Тағаланың қасиетті Құранның «Кәһф» сүресі, 30-аятындағы:

إِنَّا لا نُضِيعُ أَجْرَ مَنْ أَحْسَنَ عَمَلًا

«Алла ізгі іс істегеннің іс-амалын зая кетірмейді», – деген аятын оқыдым.

Екінші: қажылыққа дайындалу

Кез келген маңызды іс дайындықты қажет етеді. Оқуға түсерден бұрын емтиханға дұрыс дайындық жасамаған адамның оқуға түсуі екіталай. Сол секілді намаз оқыр алдында адам баласы дәрет алып, тазаланып, дайындалады. Парыз етілген рамазан айының алдында режеп, шағбан айларында нәпіл оразаларды көбірек ұстап, қасиетті айға рухани дайындалады. Қажылыққа ниет еткен адам да ертерек рухани және материалдық түрде дайындалуы қажет.

• Рухани дайындық: Ең әуелі қажылықтың парыз, уәжіп, сүннет амалдары жайында оқып білімімізді кеңейту аса маңызды. Ол мешіттеріміздегі арнайы бекітілген ұстаздардан білім алу, қажылық турасында жазылған арнайы кітаптарды оқу арқылы болады. Қажылық рәсімі кезінде айтылатын дұғаларымызды жаттау, ол дұғалардың мағынасын түсіну, қасиетті жерлерде болған маңызды оқиғалар турасында пайғамбарлар тарихынан оқып білу. Өйткені бұл қасиетті жердің қадірін түсінуімізге, оны құрмет етіп, ғибадат-құлшылығымызды ерекше ықыласпен, рухани ләззатпен орындауымызға себепші болады.
• Материалдық дайындық: Материалдық дайындыққа қаржылық тұрғыдан дайындалу, ихрам киімін алдын-ала сатып алу, басқа да қажеттіліктерін дайындау сияқты істер жатады. Ибн Омардан (Алла оған разы болсын) қажылықтың парыз етілгені турасында айтылған «Әли Имран» сүресі, 97-аятындағы:

مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا 

«… шамасы келетін әрбір адам үшін», – дегеннің  мағынасын сұрағанда ол: «Жол азық пен көлік», – деп жауап берген (имам Бәйһақи).

Қажылық ғибадатын атқару барысында елдегі отбасы таршылық көрмеуі үшін қажетті нәпақа жинап қою да өте маңызды іс. Себебі қажылыққа аттанушы кісі қажылықтан оралғанша артында қалатын отбасының күнделікті қажеттіліктерін қамтамасыз етпей кетсе, күнәға ие болады. Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын):

كَفَى بِالْمَرْءِ إِثْمًا أَنْ يُضَيِّعَ مَنْ يَقُوتُ

«Қамқорлығындағы кісіні (отбасын, бала-шағасын) қараусыз қалдыруы адам үшін күнә ретінде жеткілікті», – деген (имам Әбу Дәуіт).     

Үшінші: қажылық ғибадатын атқаруда құлшылыққа мұқият болу

Қажылыққа барушы адам бұл сапардың саяхат не демалыс үшін емес, құлшылық жасау үшін баратын сапар екендігін есте ұстап, уақытының басым көпшілігін құлшылыққа арнауы тиіс. Алла Тағала қасиетті Құранның «Бақара» сүресі, 197-аятында:

الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَّعْلُومَاتٌ ۚ فَمَن فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ ۗ

«Қажылық – белгілі айлар. Кім ол айларда (ихрамға кіріп) қажылық жасауға міндеттенсе, әйелге жақындасу, күнә істеу және жанжал жасау сынды істерден аулақ тұрсын», – деп айтқан.

Қасиетті мекендерде жасалған әрбір құлшылық өзге мешіттерде оқылған намаздардан сауабы әлдеқайда артық. Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын):

صَلَاةٌ فِي مَسْجِدِي أَفْضَلُ مِنْ أَلْفِ صَلَاةٍ فِيمَا سِوَاهُ إِلَّا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ، وَصَلَاةٌ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَفْضَلُ مِنْ مِائَةِ أَلْفِ صَلَاةٍ فِيمَا سِوَاهُ

«Менің бұл мешітімде оқылған бір намаз – әл-Харам мешітінен басқа мешіттерде оқылған мың намаздан артық. Ал әл-Харам мешітінде оқылған бір намаз – одан басқа жерде оқылған жүз мың намаздан артық», – деген (имам Бұхари, Мүслим).

Сол үшін де қажылық уақытында дүкен аралап, басқа да барған мақсатқа сай келмейтін істермен айналысып кетпей, құлшылыққа ден қойып, бес уақыт намазды әл-Харам мешіті мен Пайғамбар мешітінде өтеуге мән беріп, намаздарға ертерек барып, зікір мен тәсбих айтып, Құран оқып, дұға етіп, Аллаға жалбарынып, жамағатпен намаз оқуға мұқияттылық таныту керек. Әсіресе нәпіл намазды көбірек оқуға мән беру маңызды. Қажылық сапардың басты ерекшелігі де – осы.

Төртінші: сабырлы болу

Сабыр − адамзатты кемелдік шыңына жетелейтін ең асыл қасиеттердің бірі. Алла Тағала қасиетті Құранның «Нахл» сүресінің 96-аятында:

وَلَنَجْزِيَنَّ ٱلَّذِينَ صَبَرُوۤاْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ

«Расында, сабыр еткендерге жасаған амалдарынан да жақсы сый береміз», – деп айтқан.

Қажылық құлшылығы Алла Тағаланың бұйрығы болғандықтан оны орындауда пендеге сабырлық қажет. Себебі күннің аптап ыстығында құлшылық жасау, мұсылмандар топтасқан қоғамдық орындарда кезек күту, иық тірескен көпшілікпен бірге Қағбаны бірнеше мәрте тауап ету, жамаратқа тас атуға жаяу апаратын ұзақ жол, ыстықта шөл қысу, қажылық кезінде ыңғайсыз жайттар орын алса ұстамды болу т.б. істерді сабырлы жан ғана атқара алады. Міне, осы сабыры үшін Алла Тағала ол адамға зор сыйлықтар уәде еткен. Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) құдси хадисінде Алла Тағала былай дегенін айтқан: «Құлдарым жәннатымды қалап, Маған әр жақтан шаштары ұйысқан (жол жүріп, шаршап шалдығып) күйде келді! Егер олардың күнәлары майда тастардың, жаңбыр тамшыларының және теңіз көбігінің санындай (көп) болса да, Мен оларды кешірер едім! Уа, Менің құлдарым, сендерге кешірім сый етілді!».

Бесінші: риякерлікке жол бермеу

Қажылық кезінде мұқият болу керек болған істің бірі – риякерлік. Дінімізде риякерлік деп – Алланың ризалығы үшін деп атқарылуы керек болған қандай да бір ізгі амалды адамдарға көрсетіп, олардың алғыс-рахметі мен мақтауына ие болу үшін жасауды айтады. Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салуаты мен сәлемі болсын) бір күні сахабаларына:

إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَيْكُمْ الشِّرْكُ الْأَصْغَرُ . قَالُوا : وَمَا الشِّرْكُ الْأَصْغَرُ يَا رَسُولَ اللَّهِ ؟ قَالَ : الرِّيَاءُ

«Шын мәнінде сендер үшін қорқатын нәрселерімнің ішіндегі ең қорқатыным кіші серік келтіру»,  – дейді. Сонда адамдар мұның мәнісін түсінбей: «Уа, Алланың Елшісі! Кіші серік келтіру дегеніміз не?» – деп сұрайды. Сонда Алла елшісі: «Риякерлік», – дейді (имам Ахмад).

Қажылығымызға риякерлік алмаспауы үшін онда атқаратын құлшылықтарымызды ел-жұртқа жарияламастан, сауабын бір Алладан үміт етіп атқару керек. Мәселен, Қағбаның алдында тұрып, тауап етіп жүріп, Қағбаны ұстап тұрып, қара тасты сүйіп жатып, сағи жасап жүріп, Пайғамбар қабірін зиярат ету кезінде суретке түсіп, мақтану ниетімен әлеуметтік желіге салу, оны мақтангершілікпен жариялау риякерлік болып есептеледі.

Қадірменді жамағат!

Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) бір күні құтпасында: «Уа, адамдар! Алла сендерге қажылықты парыз етті, қажылық жасаңдар!» – деп айтқан. Сонда бір кісі: «Уа, Алланың Елшісі! Әр жылы ма?» – деп сұрады. Ол кісі сұрағын үш қайталағанша Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) үндемеді. Кейін ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Егер мен «Иә», – деп жауап бергенімде (қажылықты әр жылы атқару) парыз етіліп, оған шамаларың келмейтін еді!» – дейді (имам Мүслим).

Алла Тағала биылғы қажылық сапарына ниет етіп отырған жандардың ниетін қабыл етіп, ұлы сапарға амандықта барып келулерін, қажылықтары қабыл болған қажылықтар қатарында болуын нәсіп еткей!

Алла Тағала халқымызды түрлі табиғи апаттардан сақтап, қасиетті жұма күнгі дұға-тілектерімізді қабыл етсін!

ҚМДБ Уағыз-насихат бөлімі

الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على سيدنا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين، أما بعد

Жаратқан Алла Тағалаға сансыз мадақ, ардақты Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафаға көптеген салауат пен сәлем жолдаймыз.

Аса рақымды ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын.

Асыл дініміз Ислам мұқтаж жандарға жәрдемдесіп, қамқорлық танытуға бұйырады. Мұқтаж деп танылатын адамдардың қатарында ең әуелгісі –жетімдер. Дінімізде жетім деп анасы мен әкесі бірдей жоқ болған баланы айтумен қатар, анасы бар бола тұрып, әкесі жоқ болса да жетім деп танылады. Ал жетімге қамқорлық деп жетім қалған кішкене баланың қажетінде болуды, қамқорлық етіп, оны тәрбиелеуді, ер бала болса, ер жеткенге дейін, қыз бала болса, бой жетіп, тұрмыс құрғанына дейін оған жақсылық жасауды айтамыз. Алла Тағала қасиетті Құранның «Ниса» сүресі, 2-аятында:

وَآَتُوا الْيَتَامَى أَمْوَالَهُمْ وَلاَ تَتَبَدَّلُوا الْخَبِيثَ بِالطَّيِّبِ وَلاَ تَأْكُلُوا أَمْوَالَهُمْ إِلَى أَمْوَالِكُمْ إِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَبِيرًا

«Жетімдердің мал-мүліктерін беріңдер, жаманды жақсымен алмастырмаңдар. Олардың мал-мүліктерін өз мал-мүліктеріңе қосып жемеңдер. Өйткені ол – үлкен күнә», – деп, жетімдерге қамқор болуды бұйырып, олардың ақысын жеуден сақтандырып, ескерткен.

Ардақты Пайғамбарымыздың (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) заманында мұсылмандар Хабашстанға қоныс аударып барған уақытта, Жағфар ибн Әбу Талиб есімді сахаба Хабашстан патшасы Ән-Нажашиге былай деп айтқан: «Алла Тағала бізге өз арамыздан Пайғамбар жіберді. Оның шыққан тегін, шыншыл екендігін, аманатқа қиянат жасамайтындығын, арының таза екендігін жақсы білеміз. Ол бізді Алла Тағаланы жалғыз деп білуге, Оған ғана құлшылық жасауға шақырды. Біз және біздің бұрынғы бабаларымыз құлшылық жасаған тастар мен пұттарға сыйынбауымызды бұйырды. Сонымен қатар, бізді сөзде шыншыл болуға, аманатты орындауды, туыстық қатынасты сақтауды, көршіге жақсылық жасауға бұйырып, харам істерден, қан төгуден, арсыздықтан, өтірік ант беруден, жетімнің ақысын жеуден, ары таза әйелдерге күнә тағудан тыйды» (имам Ахмад).

Дін мен дәстүрін ұштастыра білген ата-бабаларымыз «Жетім көрсең, жебей жүр, жесір көрсең, демей жүр», «Жерде жетім жыласа, көкте періште күңіренеді» деп жетімі мен жесірін еш уақыт жылатпай, халық болып қамқорлық еткен.

Жетімге қамқорлық танытумен қатар әрбір мұсылман жетім баланың алдындағы ақыларын біліп, олардың ақысына кіруден сақтануы қажет.

Жетімнің ақылары

Бірінші: мал-дүниесіне қол сұқпау

Жетім балаға тиесілі мүлікті әлсіздігін пайдаланып тартып алу, мал-дүниесіне қол сұғу – үлкен күнә. Халқымызда «Жетімнің босағасы алтыннан болса да дүниесі арам» деген сөз бар. Алла Тағала қасиетті Құранның «Ниса» сүресі, 10-аятында:

إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا

«Жетімдердің мал-дүниелерін зұлымдықпен жегендер, шын мәнінде іштеріне от жұтып алған болады. Олар сөзсіз тозаққа тасталады», – деп ескерткен. Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) жетімнің ақысын жеуді жеті үлкен күнәнің біріне жатқызып, былай деген:

اجْتَنِبُوا السَّبْعَ الْمُوبِقَاتِ ، قَالُوا : يَا رَسُولَ اللَّهِ وَمَا هُنَّ؟ قَالَ: الشِّرْكُ بِاَللَّهِ ، وَالسِّحْرُ ، وَقَتْلُ النَّفْسِ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إلا بِالْحَقِّ ، وَأَكْلُ الرِّبَا ، وَأَكْلُ مَالِ الْيَتِيمِ ، وَالتَّوَلِّي يَوْمَ الزَّحْفِ ، وَقَذْفُ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ الْغَافِلاتِ

«Жеті апатты күнәлардан сақтаныңдар», – деді. Адамдар: «Уа, Алланың Елшісі, бұл қандай күнәлар?» – деп сұрады. Ол: «Алла Тағалаға ортақ қосу, сиқыр, Алла өлтіруге тыйым салған жанды өлтіру, өсімқорлық, жетімнің дүниесін жеу, жаудан қашу, иманды әрі таза арсыз істі (жасамақ тұрмақ) ойларына да алмайтын әйелдерді арсыздыққа барды деп айыптау», – деген (имам Бұхари, Мүслим).

Екінші: жетімдерге құрмет көрсетіп, қамқор болу 

Тағдыр тауқыметін көріп жүрген жетімдерді адам баласы барынша құрметтеп, қамқор болып, оларды мүсіркеуден, төмен көруден сақтану қажет. Қолдан келгенше көмек көрсетіп, садақа беруге тырысу керек. Алла Тағала қасиетті Құранның «Ниса» сүресі, 36-аятында:

وَاعْبُدُوا اللهَ وَلاَ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ

«Аллаға құлшылық етіңдер. Оған еш нәрсені ортақ қоспаңдар. Және әке-шешеге, жақындарға, жетімдерге, міскіндерге жақын көршіге, бөгде көршіге, жан жолдасқа, жолда қалғандарға және қол астыңдағыларға жақсылық жасаңдар», – деп айтқан.

Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) Ұхұдтан оралып келе жатқан кезінде алдынан Бәшир деген бала шығып: «Әкем қайда?» – дейді. Ардақты Пайғамбарымыз: «Әкең дүниеден озды. Алла оны рақымына алсын», – деп көңіл айтады. Сол арада баланың көз жасы көл болып жылай бастайды. Алла Елшісі тоқтап: «Жылама!» – деп, оның көңілін жұбатып: «Мен сенің әкең, ал Айша анаң болуын қалайсың ба?» – деп сұраған еді. Бала: «Иә, қалаймын», – деді. Сол кезде Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) қолымен Бәширдің шашын сипап, құшақтап, бауырына басып, оған жалғыздығы мен жетім қалғанын ұмыттырған еді.

Үшінші: қорған болу

Қасиетті Құранның «Кәһф» сүресінде екі жетім балаға Қыдыр мен Мұса пайғамбардың қорған болғаны жайында баяндалған. Қыдыр мен Мұса пайғамбар бір елді мекенге келгендерінде, құлағалы тұрған дуалды (қабырғаны) көреді. Алла Тағаланың берген білімімен Қыдыр ол дуалды түзетіп, оның бұлай жасауының себебін сұраған Мұса пайғамбарға бұның жайын былай деп түсіндіреді:

وَأَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلامَيْنِ يَتِيمَيْنِ فِي الْمَدِينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنزٌ لَّهُمَا وَكَانَ أَبُوهُمَا صَالِحًا فَأَرَادَ رَبُّكَ أَنْ يَبْلُغَا أَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنزَهُمَا رَحْمَةً مِّن رَّبِّكَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ أَمْرِي ذَلِكَ تَأْوِيلُ مَا لَمْ تَسْطِع عَّلَيْهِ صَبْرًا

«Ал, дуал болса, сол қаладағы екі жетім баланікі еді. Оның астында ол екеуіне тиісті қазына бар. Олардың әкесі ізгі кісі болғандықтан, Раббың ол екеуінің ержетіп, Раббыңның мейірімімен қазыналарын шығарып алуын қалады. Мен мұны өз шешіміммен істеген жоқпын. Міне, осы, сенің сабыр ете алмаған істердің мән-жайы» («Кәһф» сүресі, 82-аят).

Мұсылман адам жетімге қорған, пана болып, қолынан келгенше жәрдемдесуі керек. Алла Тағала қасиетті Құранның «Дұха» сүресі, 9-шы аятында ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын):

فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ

«Ендеше жетімді қорлама!» – деп айтқан.

Алла Елшісінің (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) жетімге зәредей де қиянат жасамасы белгілі. Аманатқа ең берік болған ардақты Пайғамбарымыздың өзіне жетімнің ақысына қатысты осылай делінсе, біздер жетімнің ақысына кіруден қаншалықты дәрежеде сақтануымыз керектігін ойланған дұрыс.

Төртінші: мейірімділік таныту

Жетімге мейіріммен қарай білу адамның адамгершілігін көрсетіп қана қоймай, ішкі рухани кемелдігінің де дәлелі болмақ. Алла Тағала жетімге мейірленіп, тіпті оның басынан сипағына үшін де құлына мейірімін төгіп, шексіз сауапқа кенелтеді. Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын):

منْ مَسَحَ عَلَى رَأْسِ يَتِيمٍ لَمْ يَمْسَحْهُ إِلَّا لِلَّهِ كَانَ لَهُ فِي كُلِّ شَعْرَةٍ مَرَّتْ عَلَيْهَا يَدُهُ حَسَنَاتٌ

«Кім Алла ризалығы үшін бір жетімнің басынан сипаса, қолы тиген әр шашы сайын жақсылық болады», – деген (имам Ахмад).

Жетімге қамқорлық танытудың артықшылығы

Жетімдерге лайықты түрде қамқорлық жасап, тиісті дәрежеде ақыларын беру үшін әрбір адам жетімге қамқорлық жасаудың мынадай артықшылықтары жөнінде білгені дұрыс. Олар:

Бірінші: жетімге қамқорлық ету үлкен сауапқа кенелтеді

Балдай тәтті балалық шағында батпандай мұңды арқалап, ата-анасынан айырылып, жанары жаутаңдаған жетім балаға қамқор болу – үлкен сауапты іс. Сәһл ибн Сағид (Алла оған разы болсын) Алла Елшісінің (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын):

أَنَا وَكَافِلُ الْيَتِيمِ فِي الْجَنَّةِ هَكَذَا » وَأَشَارَ بِالسَّبَّابَةِ وَالْوُسْطَى وَفَرَّجَ بَيْنَهُمَا

«Мен жәннатта жетімді асырағанмен былайша бірге боламын», – деп, сұқ саусағы мен одан кейінгі саусағының арасын ашып көрсеткен хадисті жеткізген (имам Бұхари).

Әнас ибн Маликтен (Алла оған разы болсын) жеткен риуаятта: «Үш топ адам қиямет күні Аршының көлеңкесінде болады: Ағайын-туысқандарымен қарым-қатынаста болғанның, оның өмірі ұзақ және ризығы берекелі болады. Бір әйел ері дүниеден өтіп, балаларымен жесір қалып, оларды Алла мұқтажсыз еткенге дейін тәрбиелесе және бір адам тамақ дайындап, жетім-міскіндерге жегізсе», – делінген.

Екінші: жетімге қамқорлық ету жүректі жұмсартады

Адам баласының денесіндегі ең маңызды ағзасы жүрек дейтін болсақ, сол жүрегіміздің қаттылықтан арылып, мейірімділікке толып, жұмсарып, ізгілік атаулыға тұрақтауына себепші болатын амалдар бар. Соның бірі жетім балаға мейірлене қарау, оның басынан сипау, қамқорлық ету. Алла Тағала қасиетті Құранның «Мағун» сүресі, 2-5 аяттарында:

فَذَلِكَ الَّذِي يَدُعُّ الْيَتِيمَ. وَلا يَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ. فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ. الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ سَاهُونَ

«Ол жетімді кеудесінен итереді. Міскіндерді тойдырмайды, өзгені де ол іске әсте құлшындырмайды. (Ықылассыз) намаз оқитындарға нендей өкініш. Олар намаздарына салғырттық танытады», – деп айтқан.

Бұл аяттарда жетім мен міскіндер турасында айтылғаннан кейін бірден намаз мәселесі жөнінде баяндалған. Себебі намазда ең маңызды іс. Намазды шынайы ықыласпен оқып, жүрегімізбен Жаратушымыздың алдына тұрғандығымызды сезініп оқу. Ал жетім мен міскінге жәрдем ету адам жүрегіне жұмсақтық әкеліп, оның дұрыс (сәлим) болуына әсер ететіндіктен, аятта оларға жәрдемдесу мәселесінен кейін бірден намаз жайында айтылған.

Бірде бір кісі ардақты Пайғамбарымызға (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) келіп, жүрегінің қатайып бара жатқандығын айтады. Сонда Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) оған:

أَتُحِبُّ أَنْ يَلِينَ قَلْبُكَ وَ تُدْرِكَ حَاجَتَكَ؟ اِرْحَمْ الْيَتِيمَ وَامْسَحْ رَأسَهُ وَأَطْعِمْهُ مِنْ طَعَامِكَ يَلِنْ قَلْبَكَ وَ تْدْرِكَ حَاجَتَكَ

«Жүрегіңнің жұмсаруын, сөйтіп арманыңа жетуіңді қалайсың ба? Онда жетімге мейірімділік көрсет, басынан сипа және тамағыңнан бөліп бер.  Сонда жүрегің жұмсарады әрі арманыңа жетесің», – дейді (имам Ахмад).

Үшінші: жетімге қамқорлық ардақты Пайғамбарымызға (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) деген құрметтің белгісі

«Сәйиду әл-әйтам» яғни «Жетімдердің мырзасы» деп аталған ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) жастайынан жетімдіктің дәмін татты. Әкесі Абдулла Алла Елшісі дүниеге келмей тұрып көз жұмған болса, анасы Әминадан алты жасында айырылған болатын. Алла Елшісінің бұлайша бала күнінен жетім қалуының өзіндік хикметтері бар.  Ол хикметтердің ең маңыздылары мыналар:

1. Пайғамбарға міндеттелген дін мағлұматтарын әкесінен немесе атасынан алған деген әңгімелерге жол берілмеуі;
2. Жаратушы Жаппар иеміз Пайғамбарымызды осылайша кішкентай күнінен Өзінің қамқорлығына алып, рухани тәрбиемен тәрбиеледі. Алла Тағала қасиетті Құранның «Дұха» сүресі, 6-аятында:

أَلَمْ يَجِدْكَ يَتِيمًا فَآوَى

«Сені жетім түрде тауып, пана болмады ма?» – деп айтқан. Осы себепті де жетімге құрмет көрсетуді ғалымдарымыз Алла Елшісіне (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) деген махаббаттың көрінісі екендігін айтқан.

Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) өзі де жетімдерге қамқорлық жасап, өзгелерді де осы сауапты іске шақырған.

Мысалы, арабтарда айт күндері әкелері балаларын түйелерге мінгізіп, ойнататын үрдіс бар еді. Алла Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) айт күні мешіттен шыққанда бір қайғырып, жылап отырған баланы көзі шалады. Ардақты Пайғамбарымыз оның қасына келіп, жылауының себебін сұрағанда, бала: «Әкем тірі болғанда, мені басқа балалардың әкелері сияқты ойнататын еді», – дейді. Жетім баланың бұл сөзінен Алла Елшісінің (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) көңілі қатты елжіреп: «Егер мен сенің әкең, ал Айша анаң болса, разы боласың ба?» – дейді. Сонда бала: «Сіздің түйеңіз жоқ қой, мені неге мінгізесіз?» – деп сұрайды. Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) осы кезде жетім баланы арқасына мінгізіп, баланың көңілін аулап, түйенің дауысындай етіп дауыс шығарып, оны армансыз ойнатқан екен.

Төртінші: жетімге жақсылық жасау – береке

Жетім баланы өз панасына алып, оларға өз баласындай қамқорлық жасап, мейірім танытқан шаңыраққа береке мен ырыс кірері сөзсіз. Алла Тағала қасиетті Құранның «Бақара» сүресі, 220-аятында:

وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلاَحٌ لَّهُمْ خَيْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ

«Олар сенен жетімдер жайлы сұрайды. (Сұраушыларға) былай де: «Оларға қарайласу қайырлы іс. Оларды бауырларыңа басып, етене араласатын болсаңдар, әлбетте олар сендердің (діндес) бауырларың», – деп айтқан.

Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын):

خَيْرُ بَيْتٍ فِي الْمُسْلِمِينَ بَيْتٌ فِيهِ يَتِيمٌ يُحْسَنُ إِلَيْهِ وَ شَرُّ بَيْتٍ فِي الْمُسْلِمِينَ بَيْتٌ فِيهِ يَتِيمٌ يُسَاءُ إِلَيْهِ

«Мұсылмандардың арасында ең қайырлы үй – оның ішінде жетім болып, оған жақсылық етілген үй және мұсылмандардың арасында ең жаман үй – ішінде жетімге жамандық етілген үй», – деген (имам ибн Мәжә).

Жетімге қамқорлық еткен үйге береке кіреді. Оған ардақты Пайғамбарымызды (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) бала күнінде емізген сүт анасы Халима анамызды және оның үйіндегі берекені мысал етсек болады. Тарихшы ғалымдар Халима анамыз мекендеген Бәни Саадтың ауылында сол жылы құрғақшылық болып, көк шықпай, малдар сүтсіз қалғандығын баяндайды. Халима анамыздың үйіне сәби барғаннан бастап, олардың дастарқаны нанға, өрісі малға толып, үйдің айналасы көктеп, қойлары шөпті тоя жеп, жайылымнан желіндері жер сызып қайтатын болған.

Қадірменді жамағат!

Мұсылмандық қасиеттерді бойына сіңіре білген халқымыз «Қызғыш құсқа көл пана, жетім қызға ел пана» деп, жетімдерді мойындарына аманат деп біліп, жұрт болып оған қамқор көңілмен қараған.

Ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Жәннаттың есіктерін ең алғашқы ашатын мен ғанамын, дегенмен, менен озуға тырысқан бір әйелді көремін, оған: «Саған не болды? Сен кімсің?» – деймін. Сонда ол: «Мен жетімдердің басында отырып, тәрбиелеген әйелмін», – дейді» (имам Әбу Яғлә).

Алла Тағаланың ризалығына лайық болуды қаласақ, жетімдерді қорғап, оларға қолдан келгенше, ие болып, оларды ауыр тұрмыс соққысынан, қиын жағдайдан құтқаруға тырысуымыз қажет.

Алла Тағала біздерді шынайы ықыласымен жетім-жесірлерге қамқорлық етіп, өз ризалығына бөленген, екі дүние мұратына жеткен бақытты құлдарынан еткей!

ҚМДБ Уағыз-насихат бөлімі

            Бала ер жетіп, қыз балиғатқа толған шақта әрбір ата-ана «Ұлын ұяға, қызын қияға қондыруы» міндет. «Жалғыздық бір Құдайға ғана жарасқан» деген ұғым бар. Жаратылыстың бәрі де жұп-жұбымен жаратылған. Адам да бұдан тысқары емес. Ер мен әйел бір-біріне мұқтаж етіп жаратылғандықтан, үйлену Адам ата мен Хауа анамыздан бері келе жатқан табиғи құбылыс. Халық түсінігі бойынша жастарды неғұрлым ерте үйлендірсе, жағымсыз қылықтардан аулақ болып, ұрпағы көп, дені сау, мықты болып қалыптасады деген. 13 жастан асқан соң, Исламның шариғат ережелері бойынша адам пенделік істерге барып, күнәһарлық жасай бастайды деп танылады. Бойдақ кезде үйдің де, түздің де бар ісін жалғыз арқалап жүретін жастар үйленгеннен кейін жұмыстарын өзара бөлісіп, бір-біріне тірек болады. Шаңырақтың жауапкершілігін сезініп, жинақылық пен жүйелілікке үйренеді. Үйленген жұптың әрқайсысының бойында жаңа қабілеттер ашылып, іскерлігі артады. Бір-бірінің кемшіліктерін толықтырады. Екі жарты бір бүтін болып өмірдің жаңа бір белесіне аяқ басады. Шаңырақ құру жастарды байсалдылыққа, сабырлы, төзімді болуға тәрбиелейді. Ұшқалақтық пен жеңілтектіктен арылтып, ақылды толыстырады. Үйлену арқылы адам баласы өзін түрлі күнәлардан қорғайды. Бұл турасында Пайғамбарымыз (салаллаһу аләйһи уә сәлләм): «Уа, жастар, араларыңдағы үйленуге шамасы жететіндер үйленсін. Себебі, көз зинасынан да, іс-әрекетпен жасалатын зинадан да ең күшті сақтану жолы – үйлену. Бұған шамасы жетпегендер ораза ұстасын. Себебі, ораза ол үшін қорған» деп кеңес берген. Ең әуелі, қазақ өз арасында кем дегенде жеті ата араламаған ру ішінде бір-бірінен қыз алысып, қыз берісуге тыйым салуы негізінде қан тазалығы мен осы арқылы ақыл-есі, дені сау ұрпақ өрбіту қамынан туындаған салт қалыптастырған. Сондықтан, шалғай жерлерде туып-өскендердің өзара некелесуінен туған балалардың дені сау, мықты болып өсетінін де қазақ о баста санаға әбден сіңіріп, бұлжымас қағидаға айналдырған. Екі жастың бас қосып, отбасын құруы ежелден қалыптасқан дәстүр бойынша құдаласудан басталады. Қазақтар , әдетте, «тең-теңімен, тезек қабымен» деген қағида бойынша ежелден сыйласатын, аралас-біліс, әлеуметтік деңгейі өзімен шамалас адамдармен құдаласатын болған. Қазақта құда болудың бірнеше түрі болған. Осындай т.б. жағдайларға байланысты құдалықтың «бел құда», «бесік құда» және «қарсы құда» деген негізгі түрлері қалыптасқан. Жастардың үйленуімен әке-шешелері де бір-бірімен танысып, құда-жекжат болады. «Күйеу – жүз жылдық, құда – мың жылдық», – деп жақыннан сыйласады. Келін түскен жерінің қызындай, күйеу бала қайын жұртына ұлдай болады. Өз әке-шешесінің қатарына ата мен ене қосылып, жанашырларының саны көбейе түседі. Туысқандары арқылы адамның өрісі кеңейіп, қолы ұзарады. Жақын адамдардың көбеюімен жүктері сәл де болса жеңілдейді. Қазақ халқының салт-дәстүрі мен дәстүрлі дініміз Ислам өз кезегінде отбасына ерекше назар бөлетіндігін ойымызға сақтағанымыз дұрыс. Ал,  Исламда отбасы құру – екі жүректің біріккен одағы, сенімділіктің бастауы деген сөз. Жанұяда әуелі сенім мен сезім, сүйіспеншілік пен сыйластық болса, жұбайлардың шырайы артып, қандай жағдайда болмасын өмірдің ащысы мен тұщысы, суығы мен ыстығы, қайғысы мен қуанышы қысқасы тауқыметтің тәлкегі еш ауыр келмейді.

             «Рум» сүресінің 25-аятында: «Алла бір-біріңмен өмір сүрулерің үшін өздеріңнің араларыңнан сендерге жұбай жаратқан және араларыңа махаббат пен рахымдылық сыйлап қойған» – дейді. Сондықтан, бақытты ғұмыр кешу үшін жанұя құруда жақсы жар таңдауда өте мұқият болу керек. Бұл жайында Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.с.) : «Кісі әйел затына төрт ерекшелігі үшін некелеседі. Дүние-мүлкі, шыққан тегі, сұлулығы мен діндарлығы үшін үйленеді. Сен бұлардың ішінде діндар болғанын таңда, үйің берекетті болсын» – десе, Абай хәкім өзінің өлең шумақтарында:

Жасаулы деп, малды деп, байдан алма,

Кедей қызы арзан деп, құмарланба.

Ақылы бар, ары бар, ұяты бар,

Ата-ананың қызынан ғапыл қалма, – деп келтіреді.

Қазіргі таңда үйленетін жастар көбінесе әйелдің тән сұлулығы мен дүние-мүлкіне қарайды. Бұлардың уақытша екенін көпшілігі аңғара бермейді. Егер ерлі-зайыптылар өмірлерін мал-дүниеге, ойын-сауыққа негіздеп үйленетін болса, бір-біріне деген махаббаты сол қу дүниеге салынып, ақыры ажырасуға әкеп соқтырады. Сондықтан ер кісі өмірлік жан-жарын, дүниедегі сүйіктісі мен сырласын таңдауда, аяғын шалыс баспай дұрыс қадам жасағаны жөн. Еш кедергі жоқ бола тұра үйленбеу адам табиғатына, Алла Тағаланың жаратылыс заңына қайшы. Себебі, Алла Тағала адам баласын ер мен әйел етіп жаратқан. Ер кісінің де, әйел затының да өзіне тән ерекшеліктері бар. Сондай-ақ ер кісі әйелге, әйел адам ер кісіге мұқтаж. Бұл − табиғи қажеттілік. Аятта айтылғандай: «Әйелдер (сендерді бүркейтін, күнәдан тыятын, шаттыққа бөлейтін және көрікті қылатын) киім секілді, сендер де олар үшін дәл сондай киім секілдісіңдер» ( «Бақара» сүресі, 187-аят). Демек, әйелі күйеуінің, күйеуі әйелінің қажетіне жарап, бір-бірінің кемшіліктерін толықтырып, көзімен де, көңілімен де басқаны іздемейтіндей бір-біріне пана болса, қосағымен қоса ағарғаны.

Т. Байзахов

 «Тәубә» мешітінің

бас имамы