Ислам діні қазақ даласына VII-VIII ғасырларда тарала бастады, ал оған дейінгі кезеңдегі қазақ даласының жағдайын зерттеу көшпелі түркі халықтарының тарихымен тығыз байланысты. Бұл кезеңде қазақ даласының тұрғындары негізінен түркі тілдес тайпалар болды. Олардың әлеуметтік, мәдени және діни өмірі өзіндік ерекшеліктерге ие еді.
Исламға дейінгі кезеңде қазақ даласында көшпелі мал шаруашылығы басты өмір салты болды. Түркі тайпалары (сақтар, ғұндар, үйсіндер, қаңлылар, т.б.) жергілікті дала өркениетінің негізін қалады. Олар ру-тайпалық құрылымда өмір сүрді, яғни қоғамда рулар мен тайпалардың маңызы зор болды. Тайпаларды хандар, қағандар немесе көсемдер басқарды. Ерте ортағасырларда түркілер Түрік қағанаты сияқты қуатты мемлекеттер құрды.
Көшпелі мал шаруашылығы негізгі шаруашылық түрі болды. Қазақ даласының табиғи-климаттық жағдайы жылқы, қой, түйе сияқты үй жануарларын өсіруге қолайлы еді. Көшпенділер жазда жайлауға, қыста қыстауға көшіп жүріп өмір сүрді. Сонымен қатар, отырықшы егіншілікпен айналысатын тайпалар да болды. Мәдениет көбіне ауызша дәстүрлерге сүйенді. Түркілер батырлық жырларды, аңыздарды, эпостарды ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырды. «Алтын адам» сияқты археологиялық олжалар сақтар мен түркілердің мәдени деңгейінің жоғары болғанын көрсетеді. Олар зергерлік өнер, қару-жарақ жасау, киім тігу салаларында жоғары шеберлікке ие болды.
Ислам дініне дейін қазақ даласында түркі халықтары арасында бірнеше наным-сенімдер мен діндер таралған. Олардың ішінде ең бастысы:
1. Тәңіршілдік (Тәңірге табыну)
Тәңіршілдік – түркілердің негізгі наным-сенімі болды. Бұл монотеистік сипатқа ие діни жүйе табиғат пен аспан культіне негізделді.
- Тәңір: Көк аспан Құдайы ретінде ең жоғарғы күш болып саналды. Тәңір адамдардың өмірін, тағдырын басқаратын күш ретінде құрметтелді.
- Жер-Су: Жер мен суды (қоршаған табиғатты) қасиетті деп санады. Адамдар табиғатқа зиян келтірмей, оның гармониясын сақтауға тырысты.
- Рухтар: Ата-баба рухына табыну, олардың рухынан қорғау мен көмек сұрау кең тараған.
2. Шаманизм
Шаманизм Тәңіршілдікпен тығыз байланыста болды. Шаман (бақсы) табиғаттың, жануарлардың және рухтардың әлемімен байланыстырушы ретінде қызмет атқарды. Олар түрлі рәсімдер жасап, науқастарды емдеп, болашақты болжау сияқты рәсімдермен айналысқан.
3. Зороастризм
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аймақтарында сақтар мен массагеттер арасында зороастризм элементтері болған. Бұл діни жүйе отқа табынуды, жақсылық пен жамандықтың мәңгі күресін насихаттады. Зороастризмнің басты символы қасиетті от деп есептеліп, отқа табынушылық сипат алған.
4. Буддизм және манихейлік
Ерте түркілердің кейбір тайпалары арасында буддизм мен манихейлік таралған. Бұл әсіресе Жібек жолы бойындағы отырықшы аймақтарда байқалды. Түркі қағанаттарының кейбір билеушілері буддизмді қолдаған.
5. Анимизм және тотемизм
Табиғаттың жанды деп саналуы (анимизм) және белгілі бір жануарлар мен табиғат объектілерін қасиетті деп тану (тотемизм) да кең тараған. Мысалы, түркі халықтары қасқырды тотемдік жануар деп есептеді.
6. Ата-баба культі
Ата-бабаның рухына табыну – рухани өмірдің маңызды бөлігі болды. Олар ата-баба рухын өз әулетін қорғаушы деп есептеді.
Ислам діні келгеннен кейін көшпелі түркілердің мәдениеті мен қоғамдық өмірінде елеулі өзгерістер пайда болып, жергілікті дәстүрлермен үндесе отырып, жаңа өркениеттік деңгейге жол ашты. Асыл дініміз қазақ жеріне бірнеше кезеңде және әртүрлі жолдармен келді. Ол негізінен сауда, мәдени алмасу, әскери жорықтар мен саяси ықпал арқылы тарады. Сол жолдарға түсінікті болу үшін жік-жіктеп қысқаша тоқталып өтелік.
1. Сауда жолдары арқылы таралуы
Қазақ жері Ұлы Жібек жолының бойында орналасқандықтан, араб, парсы және түркі көпестері Ислам мәдениетін таратуда маңызды рөл атқарды. Саудагерлер тек тауар ғана емес, жаңа діни идеялар мен мәдениетті де жеткізді. Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аймақтарында (Сайрам, Тараз, Түркістан) орналасқан қалаларда мешіттер мен медреселер салынып, Исламның таралуына ықпал етті.
2. Арабтардың әскери жорықтары (VII-VIII ғ.)
Ислам алғаш рет қазақ жеріне арабтардың Орта Азияға жасаған жорықтары кезінде келе бастады. VIII ғасырда араб қолбасшысы Құтайба ибн Муслим қазіргі Өзбекстан, Тәжікстан және Түркіменстан жерлерін бағындырып, ислам дінін тарата бастады. Алайда, қазақ даласының көшпелі тайпаларына бұл таңсық дін бірден сіңе қойған жоқ.
3. Қарахан мемлекеті тұсында (X-XII ғ.)
Исламның кең таралуы Қарахан мемлекетінің (942-1212 жж.) кезінде күшейді. Қарахан билеушісі Сатұқ Боғра хан Исламды мемлекеттік дін ретінде қабылдап, оны өз билігі астындағы тайпаларға тарата бастады. Осы кезеңде мешіттер мен медреселер салынып, Ислам діні қазақ даласында тереңірек орнықты.
4. Алтын Орда кезеңінде (XIII-XV ғ.) XIII ғасырда Шыңғыс ханның ұрпақтары Исламмен таныса бастады. Өзбек хан(1312-1342 жж.) мен Жәнібек хан Ислам дінін Алтын Орданың ресми діні ретінде жариялап, көшпелі түркі тайпаларының арасында кең таралуына ықпал етті. Бұл кезеңде Ислам дінінің танымы мен түркілік мәдениет бірігіп, жаңа рухани және мәдени дәстүрлер қалыптасты.
5. Қазақ хандығы тұсында (XV-XVIII ғ.)
Қазақ хандығы кезінде Ислам діні одан әрі нығая түсті. Хандар өз биліктерін шариғат заңдарымен байланыстырып, діни қайраткерлерді қолдады. Қожа Ахмет Ясауи сияқты сопылық жолын мығым ұстанған халқымыздан шыққан ғұламаларымыз асыл дінімізді насихаттап, оның рухани мәнін күшейтті. Қазақ билеушілері Исламды қабылдағанымен, көшпелі өмір салтына тән дәстүрлер мен тәңіршілдік әдеттері мен белгілері ұзақ уақыт сақталды. Дегенмен Ислам діні қазақ жеріне келгеннен кейін елдің рухани, мәдени және саяси өмірінде үлкен өзгерістер болды. Алайда бұл процесс бірден емес, бірнеше ғасыр бойы біртіндеп жүрді.
1. Діни және рухани өзгерістер ықпал етті.
- Ислам діні қазақ халқының дүниетанымына, әдет-ғұрыптарына, заңдарына әсер етті.
- Қазақ қоғамы Тәңіршілдік, шаманизм сияқты ескі нанымдарын біртіндеп дәстүрлі дініміз насихаттаған түсініктерге алмастыра бастады, бірақ кейбір дәстүрлер жаңа дінмен үндесіп, қайшы келмеген соң сақталып қалды.
- Қожа Ахмет Ясауи сопылық ілімнің көрнекті өкілі ретінде халық арасында танымал болып, Ислам дінін жергілікті халыққа түсінікті етіп насихаттады. Ол жазған «Диуани Хикмет» қазақ даласында исламның кең таралуына ықпал етті.
- Халық арасында қожалар мен ишандар діни білім беріп, исламды нығайтуға көмектесті.
2. Білім мен мәдениеттің дамуы белең алды.
- Исламның таралуымен қазақ даласында мешіттер, медреселер салынып, халық діни және зайырлы білім ала бастады.
- Араб жазуы кең таралып, қазақтар араб-парсы мәдениеті мен ғылымына жақындай түсті.
- Діни әдебиеттер, қолжазбалар пайда болып, қазақ халқының әдебиеті мен ауызша дәстүрі жаңа бағытта дамыды.
3. Құқықтық жүйеге ықпалы тиді.
- Қазақтардың әдет-ғұрып заңдары (Жеті жарғы, Қасым ханның қасқа жолы, Есім ханның ескі жолы) шариғат заңдарымен толықтырылды.
- Некелесу, мұрагерлік, қылмыстық істерде Ислам қағидалары ене бастады.
4. Қазақ хандығының саяси дамуына да әсері болды.
- Ислам Қазақ хандығының саяси тұрақтылығын күшейтті. Қазақ хандары Ислам дінін мемлекеттің бірлігін нығайту құралы ретінде пайдаланды.
- Мұсылман елдерімен, әсіресе Бұхара, Хиуа, Осман империясымен байланыс артты.
- Қазақ билеушілері Исламды қабылдағанымен дінімізге қайшы болмаған көшпелі дәстүрлерін де сақтады.
5. Дәстүрлер мен тұрмысқа ықпалы сіңді.
- Мәселен діни мерекелер (Ораза, Құрбан айт) кеңінен тойлана бастады.
- Халық күнделікті өмірінде Ислам қағидаларын ұстана бастады (намаз оқу, ораза ұстау, қажылық сапарына шығу, адал тамақ жеу және тағы басқа).
Дегенмен, қазақ халқы Ислам дінін өз дәстүрлерімен үйлестіріп қабылдады: мысалы, бата беру, ас беру сияқты дәстүрлер діни реңк алды.
Ислам діні қазақ жерінде орныққаннан кейін көптеген діни ғалымдар, ақындар және ағартушылар шықты. Олар ғылым, әдебиет, дін және ағартушылық салаларында үлкен үлес қосты. Қазақтың осы ғұламалар жөнінде сөз қозғамай кету мүмкін емес.
Орта ғасырлық ғалымдар мен ойшылдарың бірі мен бірегейлерінің бірі:
- Қожа Ахмет Ясауи (1103-1167) – әйгілі сопы, ақын, ағартушы. Ол Ислам дінінің түркі халықтары арасында кең таралуына ықпал етті. Оның «Диуани Хикмет» еңбегі түркілік Ислам мәдениетінің маңызды мұрасы.
- Махмұд Қашқари (XI ғ.) – түркі тілдерінің тұңғыш сөздігін жасаған ғалым. Оның «Диуан луғат ат-түрік» еңбегі түркі халықтарының тілі мен мәдениетін зерттеуде маңызды рөл атқарды.
- Әл-Фараби (870-950) – «Шығыстың екінші ұстазы» атанған ұлы философ, математик, музыка зерттеушісі. Ол Ислам философиясын дамытып, Аристотель мен Платон еңбектерін түсіндірді.
- Жүсіп Баласұғұни (XI ғ.) – «Құтадғу білік» еңбегін жазған, Исламдық басқару жүйесін сипаттаған ойшыл.
- Ахмет Иүгінеки (XII ғ.) – «Ақиқат сыйы» атты шығармасы арқылы Исламдық дүниетанымды насихаттаған.
Қазақ хандығы дәуіріндегі ғұламалар мен жыраулардың жауһарлары:
- Асан Қайғы (XIV-XV ғ.) – жырау, философ, қазақ мемлекеттілігінің дамуына қатысты ой айтқан тұлға.
- Бұқар жырау (XVII-XVIII ғ.) – Абылай ханның кеңесшісі болған, Ислам құндылықтары мен қазақ мемлекеттілігін жырлаған жырау.
XIX-XX ғасырдағы ағартушылар мен ақындардың асылдары:
- Шоқан Уәлиханов (1835-1865) – қазақтың алғашқы ағартушы ғалымы, шығыстанушы. Ол Исламның Орталық Азия халықтарына әсерін зерттеген.
- Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) – қазақ даласында мектеп ашқан алғашқы ағартушы, балаларға арналған Исламдық-әлеуметтік бағыттағы әдебиеттер жазған.
- Абай Құнанбайұлы (1845-1904) – Ислам философиясын терең түсінген ойшыл ақын. Оның шығармаларында Алланы тану, рухани тазалық және адамгершілік қағидалары маңызды орын алады.
Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы (1858-1931) – діни ағартушы, Ислам құндылықтарын насихаттаған, тарихи және әдеби еңбектер жазған.
Мінекей, Ислам дінінің келуімен қазақ даласы тың әлеуметтік-қоғамдық өзгерістерге ұшырап, ғылым, әдебиет және ағартушылық дамыды. Бұл ғалымдар мен ойшылдар ислами дүниетанымды қазақтың ұлттық ерекшеліктерімен ұштастырып, халқымыздың мәдени және рухани өміріне зор үлес қосты.
Көңілге түрлі ой салар, сөз маржанын сезінсең дегендей, жіпке тізілген асыл тастардай тізіп өткен қысқаша тарихымызды біліп жүрсек нұр үстіне нұр болады.
Қалалық «Қызылжар» мешітінің наиб имамы Адай Жылқайдаров
